اوّلین‌ تحقیقات‌ علمی‌ درباره‌ نقوش‌ و کتیبه‌های‌ بیستون‌ در سال‌ 1835 میلادی‌ توسط‌هنری‌ راولینسون‌ افسر جوان‌ انگلیسی‌ به‌ انجام‌ رسید و پس‌ از آن‌ دانشمندان‌ بسیاری‌ هر یک‌ به‌ کشف‌ گوشه‌ای‌ ازاین‌ گنجینه‌ تاریخی‌ نایل‌ آمدند. متن‌ این‌ کتیبه‌ که‌ در سال‌ 522 پیش‌ از میلاد به‌ دستور وی‌ بر دل‌ کوه‌ حجاری‌شده‌به‌ شرح‌ جنگ‌های‌ 5/2 ساله‌ داریوش‌ و مبارزات‌ او برای‌ رسیدن‌ به‌ سلطنت‌ را تشریح‌ می‌کند.
بر گرداگرد نقوش‌ بیستون‌، کتیبه‌ای‌ به‌ سه‌ خط‌ و زبان‌ پارسی‌ باستان‌، ایلامی‌ و آکدی‌ به‌ گویش‌ بابلی‌ نو که‌متداول‌ آن‌ زمان‌ بود، نگاشته‌ شده‌ است‌. ترجمه‌ ایلامی‌ کتیبه‌ در سمت‌ راست‌ نقوش‌ و نسخه‌ دوم‌ آن‌ در سمت‌چپ‌ به‌ موازات‌ کتیبه‌ پارسی‌ باستان‌ و متن‌ بابلی‌ آن‌ در بالای‌ نسخه‌ دوم‌ ایلامی‌ بر سینه‌ کوه‌ کنده‌ شده‌ است‌.کتیبه‌ها و ترجمه‌های‌ تکمیلی‌ اضافی‌ نیز در اطراف‌ دیواره‌ تراشیده‌ سمت‌ راست‌ دیده‌ می‌شود. متن‌ پارسی‌باستان‌ کتیبه‌ در 44 سطر به‌ خط‌ میخی‌ زیبایی‌ بر سطحی‌ صیقل‌ خورده‌، کنده‌ شده‌ است‌.
داریوش‌ هخامنشی‌ در تمام‌ کتیبه‌ها هر بند را با این‌ جمله‌ آغاز می‌کند: "داریوش‌ شاه‌ می‌گوید" تکرار و بیان‌این‌ جمله‌ عظمت‌ و قدرتی‌ خاص‌ به‌ سبک‌ نگارش‌ کتیبه‌ داده‌ است‌. داریوش‌ در سراسر کتیبه‌، پیروزی‌ خود راخواست‌ اهورامزدا دانسته‌ و به‌ این‌ ترتیب‌ تا حدی‌ کتیبه‌ رنگ‌ دینی‌ به‌ خود گرفته‌ است‌. این‌ مطلب‌ به‌ ویژه‌ درستون‌ چهارم‌ کتیبه‌ کاملاً چشمگیر است‌.