نَهاوَند (نِهاوَند هم تلفظ مي‌شود) شهري است در غرب ايران. اين شهر در جنوب شرقي استان همدان قرار گرفته و مرکز شهرستان نهاوند است. نهاوند از شهرهاي تاريخي ايران است و نام آن به دفعات در منابع تاريخي ذکر شده‌است. به هنگام حمله اعراب به ايران، آخرين نبرد سپاهيان ايران و اعراب در نهاوند اتفاق افتاد.
نام نهاوند:
بنابر پژوهش‌هاي پاره‌اي از زبانشناسان ايراني، واژه نَهاوند به معني شهر يا آبادي قرار گرفته در پيشِ رو است، زيرا «نَها» در زبانهاي ايراني به معني پيش و وند از فعل کهن «ونديدن» به معني نهادن گرفته شده‌است. بنابراين نهاوند يعني «نهاده در پيش رو». به همين صورت واژه دماوند که صورت اصلي و قديمي‌تر آن دُمباوند و دُنباوند ضبط شده به معني «قرارگرفته در پشت» است زيرا دُنب در زبانهاي ايراني به معني دنباله و پشت است. از جمله اماکن ديدني اين ديار سرابهاي کيان-فارسبان-گاماسياب و... مي‌باشد. اين شهر داراي گويش محلي نهاوندي است. گويش نهاوندي يکي از گويش هاي لري است. ازجمله روستاهاي ديدني اين ديار روستاي توانه‌است.
موقعيت جغرافيايي:
نهاوند در موقعيت 48 درجه و 24 دقيقه طول شرقي و 23 درجه و 22 دقيقه عرض شمالي قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران 13 دقيقه و 28 ثانيه مي‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهاي تويسرکان و همدان و از شرق به ملاير، از غرب به کرمانشاه و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله اين شهر تا تهران از مسير ملاير، اراک 452 کيلومتر و از مسير همدان 496 کيلومتر است. فاصله نهاوند تا همدان 100 کيلومتر، تا دو راهي کنگاور-کرمانشاه 53 و از دوراهي تا کرمانشاه، 77 کيلومتر مي‌باشد. فاصله نهاوند تا کرمانشاه 130 کيلومتر است.
وسعت:
برآوردهاي آماري وسعت شهر نهاوند را در سال 65-64، حدود 02/13 کيلومتر مربع نشان مي‌دهد. همچنين وسعت دهستان عليا 377 و دهستان سفلي 452، سلگي 182 و خزل 646 کيلومتر مربع بوده که مجموع وسعت شهرستان حدود 1670 کيلومتر مربع مي‌باشد.
بافت قديمي شهر ابتدا در منطقه پاقلعه بوده، بعد به تدريج به دامنه‌هاي جنوبي و خاوري کشيده شده‌است. پس از احداث خيابان سراسري در سال 1315، به تدريج بافت کالبدي شهر از نظم و ترتيب بيشتري برخوردار و به آهستگي ترکيب عناصر و فضاهاي زيستي آن به وضعيت متعارف شهري نزديک‌تر شد.
از مجموعه سطح شهر، بيش از نيمي از آن به مسکن اختصاص يافته‌است، حدود 30 درصد به معابر و بقيه زير پوشش خدمات شهري و فضاهاي خالي است. تراکم متوسط شهر در حال حاضر 112 نفر در هکتار است.
جمعيت:
بر اساس سرشماري نفوس و مسکن سال 1385، شهر نهاوند 72,218 نفر بوده‌است که پس از همدان و ملاير، سومين شهر بزرگ استان همدان به شمار مي‌آيد.
ابنيه تاريخي:
حمام حاج آقا تراب:
حمام حاج آقا تراب يکي از بناهاي تاريخي شهرستان نهاوند است که در سال 1356 در فهرست آثار ملي ثبت شده‌است. اين حمام با صرف هزينه‌اي بالغ بر 400 ميليون ريال به موزه مردم‌شناسي تبديل شده و در روز جهانگردي افتتاح مي‌شود. بگزارش البرز به نقل ازميراث «محمود ياري» مسئول روابط عمومي اداره کل ميراث فرهنگي و گردشگري استان همدان با اعلام خبر تبديل شدن اين حمام به موزه گفت: «با تفکيک دو بخش زنانه و مردانه و تزئين آنها با ماکتهاي مجزا، در بخش مردانه مراسم شستشو به نمايش گذاشته شده و در بخش زنانه مراسم حنابندان يک عروس به تصويرکشيده شده‌است.» وي افزود: «با افتتاح اين موزه در پنجم مهرماه (روز جهانگردي) مردم نهاوند و گردشگران غير بومي مي‌توانند بخشهاي مهمي از زندگي مردم پيشين منطقه به همراه آداب و رسوم و لباسهاي محلي را ببينند.» حمام حاج آقا تراب که در بافت قديمي شهر نهاوند قرار دارد از دو بخش مردانه و زنانه تشکيل شده‌است. بناي اين ساختمان مربوط به دوران قاجار بوده و يکي از معدود جاذبه‌هاي تاريخي و قابل بازديد در نهاوند است. تزئينات بين بنا شامل گج بري، کاشي کاري و نقاشي يکي از نبردهاي شاهنامه‌است. اين حمام علاوه بر دو قسمت ماکتها حمام سرد و گرم، حجره شاه نشين و خزينه نيز دارد.
معبد سلوکي (لائوديسه):
معبد «لااوديسه» در داخل شهر نهاوند که کتيبه‌اي از «آنتيوکوس سوم» و نيز تعدادي مجسمه برنزي خدايان يوناني در اين کاوش کشف گرديد.
تپه و دهکده باستاني گيان:
تپه دهکده باستاني گيان در کيلومتر 19 جنوب غربي نهاوند و در مسير جاده جنگلي گيان قرار گرفته‌است. اين تپه در سال 1932 ميلادي توسط پروفسور گريشمن بررسي و تا عمق 19 لايه از تپه خاکبرداري شد که به 5 دوره (طبقه) از تمدن قديم برخوردند و قدمت نهاوند را تا حدود 37 قرن قبل از ميلاد روشن ساختند.اين تپه از لحاظ تاريخي ارزش فراواني دارد. بسياري از باستان شناسان به اين منطقه آمده و گنجينه هاي بسياري از جمله ظروف سفالي و جواهر را کشف کرده اند که منشأ اين ظروف به قرن‌هاي پانزدهم و چهاردهم قبل از ميلاد بر مي گردد. تپه ي گيان همچنين محل دفن مردگان نيز بوده‌است. روش دفن مردگان، رنگ کردن آنها و کشف وسايل همراه آنها پرده از رمز و رازهاي زندگي آنها بر مي دارد و تمدن آنان را آشکار مي سازد. در موزه ي ايران باستان ظروف سفالي فراواني از جمله گلدان و بشقاب و ديگچه که از اين منطقه کشف شده‌است، در آنجا ديده مي‌شود.
مقبره نعمان ابن مقرن (باباپير):
نعمان بن مقرن يکي از سرداران و فرماندهان عرب بود که در جنگ نهاوند(فتح الفتوح) در سال 21 هجري يا 642 ميلادي پس از سه روز نبرد سنگين در پشت دروازه‌هاي نهاوند به دست سربازان ايراني به فرماندهي فيروزان (پيروزان) کشته شد. جسد او در 5 کيلومتري شمال غربي شهر نهاوند دفن گرديده و امروزه در نزد اهالي نهاوند به مقبره باباپير معروف است.
خانه قدوسي:
اين خانه قديمي که متعلق به شيخ علي قدوسي از عالمان نهاوند است داراي سر در ورودي زيبائي است که با نقوش هندسي آجري تزئين شده‌است و دو ستون نما در دو سوي سر در به زيبائي آن افزوده‌است.نماي بنا در داخل حياط بوسيله آجر کاري‌هاي زيبا تزئين شده‌است و قوسهائي به شکل شاخ قوچ نما را آراسته‌است. پيرامون حياط با طاق نماهاي هلالي تزئين شده‌است.اين خانه قديمي و تاريخي در خيابان انقلاب واقع شده‌است وچند خانه قديمي ديگر در جاي جاي اين شهر وجود دارد.
جاذبه‌هاي توريستي نهاوند:
-سرآب گيان نهاوند، يکي از تفريحگاههاي غرب کشور به شمار مي‌رود:
سرآب گيان، با چشمه‌هاي جوشان، پرآب و زلال، در 21 کيلومتري جنوب غربي نهاوند در استان همدان پاي کوه‌هاي گرين از سلسله جبال زاگرس جريان دارد که از جنوب به کوه‌هاي گرين و از غرب به زمينهاي روستاهاي ظفر آباد و ميهن آباد محدود مي‌شود. تپه باستاني گيان نيز در مسير و دو کيلومتري اين سراب قرار دارد. در مسير اين سرآب، جنگلي طبيعي، به وسعت بيش از 100 هکتار وجود دارد.
کلمه سرآب، از دو کلمه «سر» و «آب» تشکيل شده که به معني سرچمشه آب مي‌باشد.
در نهاوند به دليل آهکي بودن زمين، آب حاصل از بارش با انحلال آهک به راحتي در زمين نفوذ مي‌کند و به صورت چشمه در سطح زمين جاري، مي‌شوند که معمولا بسيار پرآب هستند.
آب دهي سالانه سرآب گيان، در حد 2500 ليتر در ثانيه‌است، که پس از مصارف آشاميدني اهالي و استفاده‌هاي کشاورزي روستاهاي اطراف، مازاد آب به رودخانه گاماسياب مي‌ريزد.
در مسير اين سرآب، جنگلي است طبيعي، به وسعت بيش از 100 هکتار شامل: درختان قطور، کهنسال بلوط، چنار، زالزالک (گويچ) گرو، بيد، زبان گنجشک، گوجه وحشي، داغداغان، آلوچه، مو، انجير، ون، گلابي، نبهو، پادامک وحشي که يکي از تفريحگاههاي غرب کشور محسوب مي‌شود با توجه به قابليت‌هاي گردشگري جنگل و سرآب گيان، اخيرا مطالعاتي انجام شده و براي آماده سازي و بهره برداري‌هاي گردشگري يک سلسله عملياتي عمراني در دست اقدام بوده و در حال حاضر نيز به عنوان يک اثر طبيعي جذاب قابل بازديد مي‌باشد.
دسترسي به اين سرآب، از طريق جاده نهاوند به کنگاور به سمت روستاي گيان امکان پذير مي‌باشد.
سراب گاماسياب:
سراب گاماسياب(بزرگترين چشمه ايران) در 20 کيلومتري جنوب شهرستان نهاوندبه سمت نوراباد واقع شده‌است و از دره‌هاي شمالي رشته کوه گروين(کوه چهل نابالغان) سرچشمه مي‌گيرد.(منشائ اب ان يخچال طبيعي است)و داراي آبدهي 5 متر مکعب در ثانيه و دماي متوسط 5درجه سانتيگراد است.داراي ابي با کيفيت عالي مي‌باشد. در طول دره شهرستان و مسير دشت دلتايي نهاوند جاري است و به هنگام عبور، قسمت عمده روستاها و باغهاي باختري شهر را مشروب ساخته و راهي شهرستان صحنه در استان کرمانشاه مي‌شود. اين رودخانه پس از ورود به استان کرمانشاه قره سو در عبور از استان لرستان، سيمره و در استان خوزستان کرخه ناميده مي‌شود و بعد از اين گذر پر پيچ و تاب به هورالعظيم مي‌پيوندد.در بالا دست چشمه‌ها، غاري طبيعي ديده مي‌شود و محوطه اطراف سرآب جنگل کاري شده‌است. در مسير اين رود با احداث نيروگاه برق آبي و حوضچه‌هاي پرورش ماهي، در توليد برق و پرورش ماهي بهره برداري نموده‌اند. چشمه جوشان و پر آب با ويژگيهاي خاص طبيعي، يکي از جاذبه‌هاي مستعد گردشگري استان محسوب مي‌شود.
سراب ملوسان:
سراب ملوسان در 17 کيلومتري شمال شهرستان نهاوند واقع گرديده‌است. زمينهاي اطراف اين سراب، سرسبز و خرم و بيشتر روستاهاي اطراف آن کوهستاني است و بهمين علت از قديم، بهترين منطقه پرورش بز کوهي و انواع شکارهاي مختلف بوده‌است.
سراب فارسبان:
سراب فارسبان در 32 کيلومتري جنوب غربي نهاوند با آبدهي 5/1 متر مکعب در ثانيه‌است که هر ساله تعداد زيادي از گردشکران داخلي را به سوي خود جلب مي‌کند.
سراب کنگاور کهنه:
اين سراب تقريباً در چهل و پنج کيلومتري غرب نهاوند و در نزديکي روستاي کنگاور کهنه ور داخل يکي از دره‌هاي کوه گرو قرار گرفته‌است. دبي متوسط اين سراب حدود 0/5 متر مکعب در ثانيه برآورد شده‌است. درختان اين سراب از نوع چنار و بيد است و يک درخت تنومند و کهنسال چنار که عمر آن به بيش از چهار صد سال مي‌رسد در ابتداي سراب خودنمايي مي‌کند. از ديگر سرابهاي اين شهرستان مي‌توان به سرابهاي بنفشه، گنبد کبود، تازناب طاف و ورازانه باروداب (قلعه باروداب) اشاره کرد.
قناتهاي نهاوند:
--اين اطلاعات مربوط به سال 1328 خورشيدي است:-- آب شهر از چند رشته قنات و چشمه تامين مي‌شود:
-قنات قيصريه که داراي 4 سنگ آب است و از قنوات قديمي شهر بوده در قيصريه خرابه مظهر شده خانه‌هاي چهار باغ و راسته ميرزا آقا را مشروب مينمايد.
-قنات چشمه عبدل که داراي يک سنگ آب است در علياي محله سادات مظهر شده قسمتي ازمحله سادات ميرزا آقايي و چهار باغ را مشروب مينمايد.
-قنات پهلوان محمدصادق که فعلاً داراي يک سنگ آب است و قسمتي از محله چهارباغ را مشروب مينمايد.
-قنات گلشن در محله گلشن مظهر و آن محل را مشروب مينمايد. علاوه بر اينها چند چشمه نيز به نام چشمه علي، دو خواهران، چاله اولاد و چشمه ملامحمد طاهر مورد استفاده‌است.