مَلايـِر شهري تاريخي در بخش مرکزي شهرستان ملاير در استان همدان واقع در غرب ايران است. اين شهر پس از همدان، دومين شهر بزرگ اين استان به حساب مي‌آيد. جمعيت آن در سال 1385 بر اساس سرشماري عمومي، برابر 185150 نفر برآورد شده‌است.
نام‌شناسي:
نام اين شهر دولت‌آباد بود که در دوره حکومت پهلوي به ملاير تغيير کرد. درمورد وجه تسميه ملاير و اصل و ريشه آن اقوال مختلفي ازجمله موارد ذيل ذكرشده است.
1-بعضي ازمحققين اظهار داشته اندكه نام ملاير تركيبي ازدوواژه ((مال)) و((آير)) است كه درلهجه كردي و لري واژه ((مال)) به معني خانه و واژه آير معرف ((آگر)) است كه درزبان مادي به معناي آتش بوده است وهنوزدرمناطقي از غرب کشور آتش را((آگر)) مي گويند بنابراين ((مال آير)) كه درتلفظ ملايرآمده است به معناي سرزمين آتش بوده است و هنوز بعد از3000 سال بروي کوههاي شهر در شبهاي عيد نوروز آتش روشن مي‌کند.
2-نظرديگراين است كه ملايرازواژه ((مل)) به معني خانه وكلمه ((آير)) به معني آرياها كه معني خانه وسرزمين آرياهاتشكيل مي دهد
3-((مل آگر)) به معني تپه آتش ميباشدكه مادها باروشن كردن آتش بر روي تپه‌ها وكوههااخبارواحاديث رابه سايرمناطق مي رسانند.
4-در زمان حمله اعراب به ايران ، هنگام عبور ازاين منطقه به آب دست نيافتندوبه همين دليل آن را(ماء لايري) آب ديده نشده خواندند.
5-ايل زنديه ملايردرمقام خطاب به بچه‌ها واژه مالكان رابكارمي بندند. ايل زنديه اين لغت رادرجاي ديگربجاي مردم ملاير
بكاربرده اندكه به معناي مالكان ملايرويابچه ملايرناميده اند.
جغرافيا و آب و هوا:
ملاير ناحيه‌اي کوهستاني با آب و هواي سرد و معتدل است که از دره و کوه پايه‌هاي زاگرس تشکيل شده‌است. منطقه ملاير همراه با بروجرد ناحيه بين رشته کوه لرستان و الوند را تشکيل مي‌دهد و در بين شهرهاي نهاوند، بروجرد، اراک، تويسرکان و همدان قرار گرفته‌است.
آب و هواي ملاير در گذشته‌هاي دور بسيار متفاوت از وضعيت کنوني آن بوده‌است، به طوري که اشاراتي که در کتاب‌هاي حتي چند قرن اخير آورده شده بيانگر وجود جنگل‌هاي انبوه و زمين‌هاي حاصلخيز مناسب براي دامداري و کشاورزي بوده‌است. حمدالله مستوفي مورخ مشهور قرن هشتم ه.ق. هنگام گذر از ملاير نوشته:«ملاير را جنگلي انبوه فراگرفته بود که وقتي از ملاير به نهاوند رفتم به علت انبوهي جنگل آفتابي مشاهده نمي‌شد. ملاير انبار پسته ايران است. »
در کتاب نادر شاه افشار آمده‌است که از ملاير تا نهاوند جنگل‌ها به قدري انبوه بوده‌اند که آفتاب کمتر مشاهده مي‌شده‌است. همچنين هنگام خاکبرداري در کوره‌هاي آجرپزي اطراف شهر در عمق زمين آثار رودخانه و ريشه‌هاي قطور درختان ديده مي‌شود و سنگواره‌‌هاي گوناگوني در لايه‌هاي اين خاک‌هاي شني و رسي به چشم مي‌خورد. بنابراين شواهد و موقعيت کوهستاني ملاير در دوران ايران باستان آب و هواي ملاير در زمستان‌ها سرد و پربرف و در تابستان‌ها سبز و پر آب و پوشيده از جنگل بوده‌است.
صنايع دستي ملاير:
-قالي بافي: صنعت قالي بافي در ملاير از پيشينه‌اي دور برخوردار است. اکثر قالي‌ها در قطعات زرع و نيم زرع و دو زرعي و قاليچه هستند و به ندرت فرش بزرگ بافته مي‌شود. در شهرستان ملاير و روستاهاي اطراف تعداد زيادي به کار قالي بافي اشتغال دارند. نقش‌هايي که در قالي‌هاي ملاير و روستاهاي اطراف آن بافته مي‌شود در حال حاضر بسيار کميابند.
انواع نقشه‌هاي بافته شده در ملاير عبارت‌اند از نقش پيچ جوزان، پنج ستاره، گلداني دره جوزان، مانيزان، نقش انگوري، نقش حاج خانومي، نقش بوته، نقش لچک ترنج، نقش زيرخاکي، بوته ماهي، و چهار چنگ قديم.
-گيوه‌بافي و آجيده‌بافي:يکي ديگر از صنايع دستي رايج در استان همدان گيوه‌بافي است که تعدادي از روستاها به توليد آن مي‌پردازند. گيوه نوعي کفش نرم، مقاوم، سبک، خنک و ارزان است که رويه آن از نخ پنبه‌اي تابيده شده و زير آن از چرم و يا آجيده انتخاب مي‌شود.
بافت زير آجيده در علي آباد دمق از توابع ملاير رايج است. رويه اين کفش عمدتأ در روستاهاي دهنو، نهروند، نهاوند و روستاي آرتيمان تويسرکان بافته مي‌شود.
تاريخ ملاير:
ماد
بنا بر آثار به جاي مانده در همدان کنوني و گفته‌هاي بزرگ ترين تاريخ نگار ايران باستان هرودوت يوناني پايتخت کشور ماد هگمتانه يا اکباتان (همدان کنوني) بوده‌است. بر اين اساس ملاير و نواحي نزديک به اين شهر از اهميت خاصي برخوردار بوده‌اند. در اين دوران ملاير به علت اهميت ترابري و جغرافيايي، موقعيتي ويژه داشت. با ورود مادها به اين منطقه و تشکيل حکومت توسط آنها در ملاير نيز قلعه‌ها و مرکزهاي جمعيتي به وجود مي‌آيد که قلعه‌ها حافظ امنيت و حکومت بودند و مرکزهاي جمعيتي روستاهايي کوچک بودند که با توجه به حاصل خيزي ملاير و آب و هواي مناسب آن به دامداري، کشاورزي و صنايع ابتدايي مشغول بودند همانند روستاي انوج، مي آباد، داويجان، گوراب، شهر خرابه دهنو و جلگه شورکات آورزمان.
دژها و قلعه‌هاي ملاير که اکنون دژ گوراب و قلعه نوشي جان و قلعه انوج از آنها باقي مانده اهميت بسياري در حکومت‌هاي پيش از اسلام داشته‌اند. پيرنيا(مشيرالدوله) در کتاب ايران باستان چنين مي‌نويسد:«شاهان اشکاني در همدان به سر مي‌بردند و در مواقع خطر براي حفاظت پادشاهي همدان را ترک کرده و به ملاير و دژهاي مستحکم آن روي مي‌آورده‌اند. »
ملاير پيش از ساسانيان جزو حوزه اکباتان و در دوره ساسانيان يکي از نواحي نهاوند بوده‌است. از حوادث مهمي که در عهد ساسانيان در ملاير اتفاق مي‌افتد يکي شکست خسرو پرويز از بهرام چوبينه در ناحيه شهر کنوني ملاير و ديگري مخفي شدن يزدگرد سوم هنگام حمله اعراب در قلعه‌اي بر کوهي در چند کيلومتري شهر کنوني ملاير که هنوز به کوه يزدگرد مشهور است، مي‌باشد.
بهرام چوبين سردار نام آور خسرو پرويز پس از بدست آوردن پيروزي‌هاي بسيار در خاک روم بر شاه خود شورش مي‌کند و در جنگي که در ناحيه شهر کنوني ملاير اتفاق مي‌افتد خسرو پرويز شکست مي‌خورد و به روم فرار مي‌کند. بهرام چوبينه بنا بر رسم آن دوران براي گرامي داشت اين پيروزي بزرگ قلعه چوبينه را در اين محل احداث مي‌کند. شکارگاه بهرام چوبينه نيز در همين ناحيه بوده‌است. بعدها در دوره قاجار شهر دولت آباد را در همين قلعه بنا کردند. اين قلعه تا حدود چهل سال پيش هنوز باقي بود.
در ده کيلومتري جاده ملاير به سمت استان لرستان کوهي ست بنام يزدگرد که آثار قلعه‌اي مخروبه بر آن هنوز باقي است. در تاريخ آمده‌است که يزدگرد سوم آخرين شاه ساساني هنگامي که از اعراب در مداين شکست خورد براي تجديد قوا و جمع آوري لشکر به حوالي نهاوند گريخت. از آنجا که ملاير در آن زمان يکي از نواحي نهاوند بوده اين نام گذاري بي حکمت نبوده و اين مکان آخرين پناهگاه يزدگرد سوم بوده‌است. انوج نيز يکي از روستاهاي بسيار قديمي آن مي‌باشد که داراي قلعه‌اي بسيار قديمي بنام قلعه انوجاست که متاسفانه مورد بي مهري سازمان ميراث فرهنگي است و در حال نابودي کامل است. به نظر مي‌رسد اين قلعه مربوط به دوره اشکاني باشد. پيدايش ملاير از دوره قاجاريه و با اهتمام شاهزادگان قاجار آغاز شده و توسعه يافته و بناي شهر فعلي ملاير با حکومت فتحعلي شاه قاجار در سال 1188 هجري مقارن است که از سوي محمدعلي ميرزا دولتشاه ساخته شده و نخست به نام باني آن دولت آباد خوانده مي‌شد که پس از انقراض دودمان قاجار، در زمان حکومت خاندان پهلوي به ملاير تغيير نام داد.
سرشناسان ملاير:
-دانشمندان:
پروفسور محمد حيدري ملايري (دانشمند سرشناس جهاني در رشته اخترشناسي و اختر فيزيک)
پروفسور سعيد شاملو (بنيانگذار روانشناسي باليني ايران)
پروفسور هوشنگ راستان (جراح قلب و عروق و مبتکر روش جراحي قلب کنو-راستان)
پروفسور هوشنگ طيبي متولد سال 1919 ملاير (نام دکتر طيبي و همکارانش روي 3 سندرم گذاشته شده‌است)
پروفسور احمد محمدي متولد ملاير و چهره برگزيده در نخستين همايش چهره‌هاي ماندگار
پروفسور محمد علي طوسي متولد سال 1310 ملاير - مولف، مترجم
-شاعران و نويسندگان:
فخرالدين اسعد گرگاني
قهرمان پاکبين
قهرمان خان قهري اهل ملاير داراي منظومه سفينه قهرمانيه
ابراهيم صفايي متولد 1291 ملاير مورخ شهير معاصر
بهرام معلمي مترجم و ويراستار توانا متولد ملاير
-هنرمندان:
مسعود جعفري جوزاني کارگردان سينما وفارغ التحصيل ايالات منحده در رشته کارگرداني و متولد روستاي جوزان ملاير
سحر جعفري جوزاني بازيگر سينما و تلويزيون و متولد آمريکا و دختر مسعود جعفري جوزاني
حسين ياري بازيگر سينما و متولد 1346 ملاير
عباس محبي هنرمند راديو و تلويزيون و اهل ملاير
محمدرضا کريمي صارمي متولد سال 1343 ملاير - تهيه کننده سينما
آزيتا حاجيان بازيگر سينما و تلويزيون
شهروز ملک آرائي دوبلور سرشناس (صداپيشه) و بازيگر سينما و تلوزيون
-فعالان سياسي:
سروان خسرو روزبه مبارز ملي ايران و از بنيانگزاران حزب توده عنوان پيوند
مهستي شاهرخي روزنامه‌نگار، منتقد تئاتر، داستان‌نويس و شاعر معاصر ايراني است
محمود ژندي مبارز سياسي و سردبير نشريه به سوي آينده(ارگان غير رسمي حزب توده ايران)
خليل رزم آرا مبارز سياسي و سردبير نشريه مرد مبارز
-ورزشکاران:
مسعود مصطفي جوکار (قهرمان کشتي، نايب قهرمان المپيک، عضو تيم ملي)
ميثم مصطفي جوکار (قهرمان کشتي، قهرمان جهان، عضو تيم ملي)
صادق گودرزي (قهرمان کشتي، قهرمان آسيا و جهان، عضو تيم ملي)
جلال لطيفي (قهرمان کشتي، قهرمان آسيا، عضو تيم ملي)
جاذبه‌هاي باستاني وگردشگري ملاير:
شهرستان ملاير با توجه به قدمت تاريخي خود داراي جاذبه‌هاي گردشگري متعددي مي‌باشد که از جمله مي‌توان موارد زير را ياد آور شد:
خانه قديمي منصوري:
اين خانه در بلوار سيف الدوله ملاير واقع شده‌است که متعلق به مرحوم عبدالصمد منصوري است وداراي ساختماني در حدود 2850 متر است. زير بناي ساختمان 470 متر وحياط آن 2380 متر است. اين بنا در دو طبقه ساخته شده که طبقه زيرين تمامأ با طاقهاي ضربي و خشتي ساخته شده‌است.
آتشکده و قلعه باستاني نوشيجان:
اين تپه در 25 کيلومتري جاده ملاير-همدان بر روي صخره طبيعي مشرف برجلگه شورکات قرارگرفته وداراي ديدگاه وسيع وچشم اندازي زيباست که بدون شک درهزاره اول ق.م بعلت سرسبزي وطراوات خاصي که اين جلگه داشته موردتوجه اقوام ماد قرارگرفته‌است چيزي که براهميت اين تپه مي‌افزايدمعماري آن است، چراکه معماري خاص دوره ماد و قبل از هخامنشيان را براي ما روشن مي‌سازد. با توجه به شواهد وعناصر معماري کاوش شده ازاين تپه مادها ازآن به‌عنوان قلعه نظامي استفاده مي‌کردند.
طبق بررسيهاي انجام شده توسط ديويداستروباخ باستان شناس انگليسي درنتيجه اين حفاريها، سه طبقه 1 و2 3 براي اين تپه شناسايي شدطبقه اول رابه مادها ازنيمه دوم قرن هشتم تانيمه اوائل قرن ششم قبل ازميلاد و طبقه دوم رابه هخامنشيان وطبقه سوم رابه ساسانيان نسبت مي‌دهندبقاياي آثاري که ازاين تپه بدست آمده دربرگيرنده معماري مادهاست که شامل :
بناي قديمي جبهه غربي تپه که نخستين آتشگاه است، بقاياي يک آتشدان درجبهه جنوبي نشانگرمراسم نيايش آتش مي‌باشداتاق معبدبصورت شمالي-جنوبي ساخته شده‌است ودربدنه مخروطي شمالي آن سه طاقچه بطور نامحصوص ديده مي‌شوددرحاشيه جنوبي معبدبقاياي يک سکوي برجسته وجود داردکه احتمالاً شالوده پايه ستونهاي معبد بوده‌است آخرين تاريخ استفاده ازاين بناي تاريخي هم‌زمان با دگرگوني معماري دراين تپه وايجادتالارستون دار درشرق مي‌باشد.
تالار ستون‌دار (آپادانا) : اين تالار بر روي سکوي خشتي قرارگرفته‌است تالارهاي ستون دارفوق يعني آپادانا، نودين تپه وتپه نوشيجان با تالارهاي اوراتويي که در آلتين تپه آسياي صغيربدست آمده قابل مقايسه هستندواحتمالاً تاثيرپذيري ازهنرمعماري ((اوراتو)) ساخته شده‌است.
معبداصلي : شکل معبدبصورت نيم چليپا بوده وباهمان عناصر معماري دژ ساخته شده‌است در زاويه شمالي سرسرا پايه آتشداني وجود داردکه ازسه بخش کاملاً مشخص ساخته شده‌است بايدخاطرنشان کرداين نوع آتشگاه ازنظر پلان دراکثرآتشگاه‌هاي دوره ساسانيان بچشم مي‌خورد.
اتاق‌ها و انبارها : اين بخش دومين اثر مهم تپه نوشيجان راتشکيل مي‌دهد که در شرقي ترين قسمت تپه قرارگرفته وداراي حصار، بارو، اتاقهاي مسکوني وانبارمي‌باشد.
تونل : دربخش شمالي تالارستون دار و درامتدادشرق وغرب حفره‌اي سردابي شکل کنده شده که درعمق 3 متري به صخره منتهي مي‌شود با توجه به شکل تونل به‌نظرمي رسدکه کارمعماري پايان نيافته وازاين جهت مي‌توان استنباط کردکه احداث آن درآخرين دوره سکونت دراين تپه صورت پذيرفته وازطرفي احتمالاً ايجادآن تپه جنبه امنيتي داشته‌است.
بازار قديمي ملاير:
قدمت هسته اوليه بازار ملايربه زمان شيخ الملوک (فرزندفتحعلي شاه قاجار) مي‌رسدکه شامل دو راسته شمالي جنوبي وشرقي غربي مي‌باشدسبک معماري آن اصيل وسنتي است وسخت تحت تاثيرالگوهاي بازار دوره صفويه وزنديه (بازاروکيل) قرارگرفته‌است بازارملايربه شيوه خطي وارگانيک ساخته شده وداراي در ورودي است.بازاراصلي دردوره شيخ الملوک بناشده وافرادي چون مهرعليخان وابوالقاسم خان نوردي ومي‌رفتاح آن راگسترش داده‌اند.
درقسمت انتهايي وشمال شرقي بازارخان کاروانسراي خان مي‌باشد. در دوره قاجاريه حوضي در وسط مهمانسرا بوده و در قسمت شمال غربي اين سرا برف انداز واقع شده‌است که اختصاص به ريختن برفهاي بام داشته‌است.
کاروانسراي ميرفتاح:
به کاروانسراي حلاجها معروف است که درغرب راسته اصلي بازارملايرتوسط دالاني با طاق ضربي به آن متصل شده وسايرکاروانسراها باآجرخشت وملاط گل ساخته شده‌است.
کاوانسراي شيخ الملوکي:
بنيانگذارآن شيخ الملوک بوده اين کاروانسرا درشمال غربي راسته اصلي بازارتوسط شيخ الملوک ساخته شده که قديمترين کاروانسراي بازارملايربوده ودرحال تخريب مي‌باشد.
درياچه مصنوعي و مجتمع تفريحي کوثر:
درياچه مصنوعي و مجتمع تفريحي کوثر در ابتداي ورودي شهرستان ملاير جنب ميدان کوثر احداث شده‌است، و شامل درياچه‌اي مصنوعي به مساحت تقريبي 2 هکتار، باغ پرندگان، ،سکوي چشم‌انداز، آبشار، مسجدکوثر، مجموعه فرهنگي وامکانات قايق‌راني است.
باغ سيف‌الدوله:
باغ سيف الدوله يا بوستان سيفيه يکي از قديمي‌ترين بوستانهاي طبيعي غرب کشور بوستان سيفيه ملاير است که در سال 1304 توسط سيف الدوله (نوه فتحعلي شاه) در زمان حکومتش بر ولايت ملاير و تويسرکان احداث شده‌است. اين بوستان در شمال شرقي ملاير و در دامنه کوه گرمه قرار گرفته و در مساحتي در حدود 10 هکتار بنا شده‌است. اين بوستان داراي درختان چنار کهنسال براي ايجاد سايه، حوضچه‌ها و آبنما و جنگل مصنوعي بر روي تپه‌ها است.
بوستان سيفيه داراي دو استخر و مسجدي است که توسط سيف الدوله احداث شده‌است و ساختماني که ظاهرأ محل سکونت باني آن بوده‌است. اين پارک به شکلهاي صليبي وبيضي ساخته شده‌است و آب مورد نياز آن از طريق احداث قناتي در 8 کيلومتري زرک توسط مقنيان يزدي از کوههاي اطراف به محوطه پارک انتقال يافت.
مقبره سيف‌الدوله:
مقبره سيف الدوله از نوع مقابر غير مذهبي است و داراي پلان چهار ضلعي شکل است. چهار ضلعي گنبد داراي پيشينه دو گانه‌است که يک بخش آن همان آتشکده ساسانيان و يا چهار طاق است و يکي به دوره قاجاريه و حتي بعد از آن مي‌رسد. در اين مقبره علاوه بر قبر سيف الدوله، قبر اميرالمؤيد و نوه سيف الدوله و هفت قبر ديگر وجود دارد.
تپه سياه چقا:
تپه سياه چقا با ارتفاعي در حدود 12 متر در 25 کيلومتري ملاير در نزديکي روستاي سياه چقاواقع شده‌است. سفالهاي سطحي آن نشان دهنده قدمت اين مکان باستاني تا هزاره اول قمري است.
تپه پري:
تپه پري معروف به قلعه بلنده در مرکز روستاي پيروز يا همان پري واقع است ابتدا در سال 1348 توسط آقاي علي حاکمي مورد کاوش باستان شناسي قرار گرفت و در آن تداومي از آثار و تدفين‌هاي دوره مفرغ مربوط به نيمه هزاره سوم ق.م ميلاد معرفي شد. اما آثار نفيس و با ارزشي از دوره اشکاني نيز در گزارش ذکر شده‌است مطالعات اخير در اين تپه توسط سازمان ميراث فرهنگي همدان از سال 1384 شروع ودر نتيجه تاکنون قدمت استقرار در اين محوطه مهم تا 2900 ق.م محقق شده‌است. در خصوص منشاء نژادي , نتايج مطالعات نشان مي‌دهد که اولين ساکنان اين محوطه گروهي از اقوام دامدار ي بودند که در پايان هزاره چهارم از مناطق جنوبي آذربايجان در نزديکي رود ارس به طرف جنوب کوچيدند و تاکنون بيش از 95 زيستگاه اين گروه جمعيتي در دشتهاي همدان شناسائي شده‌است. از ديگر مکانهاي مهم وهمزمان با اين تپه مي‌توان به تپه گوراب , کلان , پاقلعه , توپراق قلعه و رضوانکده اشاره نمود.همچنين در چند سال اخير کاوشهاي باستان شناسي راجع به نفوذ اين قوم در تپه‌هاي کلان وگوراب وپيسا در همدان انجام شده‌است.اين تپه در محل زادگاه کريمخان زند (وکيل الرعايا) واقع گرديده است.
تالاب فصلي آقا گل:
تالاب فصلي و طبيعي آقا گل در حد فاصل استان مرکزي و استان همدان، و در يک کيلومتري جنوب شرقي روستاي کرد خور (اسلام آباد) قرار دارد که از بخش جوکار قابل دسترسي است. آب اين تالاب از حوضه رودخانه قره چاي در دشت کميجان تأمين مي‌شود.
آبگيري تالاب از اواخر آذر ماه آغاز و تا اواسط خرداد ماه پايان مي‌پذيرد. وسعت آن در حدود 600 هکتار است و عمق آن از 1 تا 6 متر متغير است. اين تالاب در مسير مهاجرت پرندگان شمالي که از روسيه، قفقاز و شبه جزيره اسکانديناوي جذب اين تالاب مي‌شود قرار دارد که عمده آنها اردک، غاز، فلامينگو، مرغ باران و حواصيل هستند.
تپه گوراب:
مطالعات باستان شناسي نشان مي‌دهد که از دوره مس وسنگ قديم حدود (5500 ق.م) گروهي در محل فعلي تپه گوراب ساکن شدند که سفالهاي آنان با بخشي از سفالهاي ساکنان اوليه گيان در طبقه V a قابل مقايسه‌است بعد از آن در دوره گسترش فرهنگي اوروک به داخل زاگرس اين مکان يکي از هشت کانون اصلي اقتصادي اوروکيها در منطقه بدل مي‌گردد که کار و فعاليت اصلي آنها جمع آوري کالاهاي مورد نياز تمدن اوروکي در جنوب بين النهرين بود از ديگر اين کانونهاي اقتصادي فرامرزي در حدود 3200 ق.م مي‌توان به طبقه 5 در گودين تپه به فاصله 80 کيلومتري در غرب گوراب اشاره نمود. پس از آن گروهي از مهاجران دامداري که قبلا در گوراب از آنها ياد شد در اين مکان مستقر شدند. به نظر مي‌رسد تداوم استقرار در اين مکان تا دوره اخير اسلامي وجود داشته لکن به خاطر ساخت يک قلعه مستحکم در دوره اشکاني بخش زيادي از اين آثار فرهنگي تخريب شد اما پس از آن آثار دوره اشکاني و ساساني ودوران اسلامي بر روي قلعه قابل مطالعه بر جاي مانده‌است.لايه‌هاي زيرين تپه به ما قبل تاريخ حدود هزاره چهارم قبل از ميلاد
لايه‌هاي مياني به دوره تاريخي هزاره اول قبل از ميلاد
لايه‌هاي فوقاني مربوط به دوره اسلامي از جمله ايلخانيان
از آثار تاريخي ديگر در منطقه مي‌توان به قلعه چوبين و مقبره مجاور اشاره کرده که با نام‌هاي قلعه بلنده و امام زاده غريب شناخته مي‌شوند. نام گوراب به علت حمله اعراب به ايران به جوراب تغيير يافته‌است. در شاهنامه فردوسي از گوراب به نيکي نام برده‌است که نشان از قدمت آن دارد..
برج سامن:
برج سامن در 40 کيلومتري جنوب شهرستان ملاير در روستاي بيد کرپه وسطي قرار دارد. اين برج خشتي و گلي در محله چال خانقلي شهر واقع شده‌است و قدمت ان به حدود 700 سال قبل مي‌رسد. اين برج داراي حدود 16 متر ارتفاع و 4 طبقه‌است.
طبقه اول مستقيمأ بر روي صخره بنا شده و مصا لح آن قلوه سنگ است. طبقه دوم داراي ارتفاع 3 متر و طبقه چهارم نيز با انواع طاقچه، شومينه، تيرکش، و سقف نظام يافته‌است و در جنگ جهاني اول در حمله روسها طبقه بالايي آن به توپ بسته شد.
قلعه سليمان خان بوربور:
قلعه سليمان خان بوربور داراي مساحتي برابر يک هکتار است. زمان ساخت آن مشخص نيست اما از کتيبه‌هاي داخل روستا قدمت آن به 1285 قمري بر مي‌گردد که مربوط به اوايل حکومت قاجار است. اين قلعه داراي 10 برج است که هريک از ديگري 45 متر فاصله دارند.
در محوطه دروني حصار سه قلعه جداگانه وجود دارند. قلعه شمال شرقي مربوط به محمد خان زنديه و مصطفي خان زنديه بوده‌است. قلعه حسين خان بوربور وسيع‌ترين قلعه منطقه‌است و داراي تزئينات آجرکاري و معرق کاري است.
خانه قديمي لطفعلي خان:
اين عمارت قديمي از دوران قاجاريه باقي مانده و در خيابان شهيد مصطفي خميني ملاير واقع شده‌است. اين بنا داراي سه قسمت اندروني، حسينيه و اصطبل است که از آنها تنها بخش حسينه سالم مانده‌است. اين بنا در حدود 150 سال پيش ساخته شده‌است و داراي حوض خانه، طاق نما، دربهاي چوبي ارسي و شيشه‌هاي رنگي است که در حال حاضر به موزه ملاير تبديل شده‌است.
زيستگاه حيات وحش لشگردر:
اين منطقه حفاظت شده در شرق و جنوب شرقي ملاير از زيستگاهاي مهم بز کوهي، کل، قوچ، و ميش به شمار مي‌رود. مساحت منطقه در حدود 16 هکتار است که در ميان دو رشته کوه بلند و از تپه ماهورهايي موسوم به کوه سرده و آهنگران تشکيل شده وداراي چشمه‌هاي دائمي و فصلي متعددي است.
سوغات ملاير:
سوغات ملاير شامل انگور، کشمش، شيره انگور، سبزه، خشکبار، بادام، گردو، عسل، و باسلق است. ملاير بزرگترين صادر کننده کشمش ايران و دنيا مي‌باشد.