شهر قُم از شهرهاي مرکز ايران است. شهر قم مرکز استان قم و نيز مرکز شهرستان قم مي‌باشد. اين استان در سال 1375 خورشيدي به استان تبديل شد و کوچک‌ترين استان ايران است. قم در منطقه‌اي خشک و کويري واقع گرديده‌است با اين وجود به علت اهميت اين شهر مرکزي براي مهاجرت مردم از شهرها و کشورهاي گوناگون است.
جمعيت اين شهر برطبق سرشماري سال 1385 مرکز آمار ايران برابر با 951,918 نفر بوده‌است که اين جهت، هشتمين شهر پرجمعيت ايران پس از شهرهاي تهران، مشهد، اصفهان، تبريز، کرج، شيراز ، اهواز محسوب مي‌گردد.
وجه تسميه
ريشه نام اين شهر به «کومه» به معناي آلاچيق مانندي که چوپانان براي استراحت مي‌ساختند، باز مي‌گردد. بنابر داستاني نام قم از يک حديث منسوب به پيامبر اسلام گرفته شده‌است.
در اصطلاحات متون شيعه به شهر قم چندين لقب داده شده از جمله:
«مجمع انصار القائم (عج)» يعني محل تجمع ياران امام زمان.
«مأوي للفاطميين» يعني پناهگاه منسوبين به فاطمه زهرا است.
«شهر خون و قيام». اين عنوان به دليل نقش فعال اين شهر در تاريخ معاصر ايران و انقلاب اسلامي به اين شهر داده شده‌است.
جغرافيا
شهري است در حاشيه کوير، که در فاصله 140 کيلومتري جنوب شهر تهران قرار دارد.
آرامگاه و حرم تاريخي و باستاني معصومه دختر امام موسي کاظم و مسجد جمکران و بيش از چهارصد امامزاده ديگر و حوزه‌ها و مدارس علميه قم و مساجد تاريخي و مهم مثل مسجد جامع و مسجد امام حسن و مسجد باب الجنه و مسجد رفعت و موسسات آموزشي و بين المللي و رودخانه قمرود با آن طغيانها و پرآب شدن‌هاي قديمي که اين روزها به علت سد 15خرداد و دلايل جوي کم آب و يا بي آب شده، از جمله جاذبه‌هاي توريستي شهر قم مي‌باشند.
تاريخچه
از لحاظ تاريخي روايتهاي گوناگوني در مورد تأسيس شهر قم وجود دارد. يک گزارش تاريخي بر آن است که شهر قم در سالهاي دور توسط مهاجراني که از يمن به ايران هجرت کرده بودند تأسيس شده‌است. روايت مستندتر حاکي از آن است که اين شهر قدمت 5000 ساله دارد که اين ادعا توسط دانشگاه آکسفورد با استناد به آزمايش کربن مورد تاييد واقع شده‌است.در كتيبه هاي آشوري نام قم به صورت كاربيتو (مقدس و مبارك) آمده است. به نظر ميرسد نام كنوني آن از نام زعفران معروف ناحيه يعني كركم گرفته شده است. چه اين نام به صورت "كار كم" شهر و كولوني قم معني مي داده است. نامهاي كمندان و ميجان كه به دو بخش آن اطلاق ميشده است. به معني بخش كوچك و بخش بزرگ بوده اند. لذا نام قم (كركم، كار قم) مقدم بر كمندان است و از آن اخذ نشده است.
بنا بر نقل گريشمن، محدوده کنوني قم جزو دومين دسته سکونتگاه‌هاي پيش از آريايي فلات ايران بوده‌است. بنا بر اين قول و همچنين بر اساس حفاريهاي انجام شده در محل تپه قمرود، قدمت سکونت در اين منطقه به هزاره پنجم پيش از ميلاد ميرسد. آثار اين حفاريها در موزه ايران باستان و نيز موزه آستانه قم موجودند.
بر اساس اسطوره‌ها اين شهر را ساخته خماني دختر بهمن مي‌دانند و شايد نام کنوني «قم» و پيشيشن «کم» که به اين شهر اطلاق ميشده و مي‌شود نيز از همين ريشه بوده باشد. در اسناد ديگري آمده که زماني پيش از ساسانيان اين شهر دچار تخريب و ويراني مي‌شود و قباد ساساني زماني که از آن مي‌گذرد دستور مي‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاريخ آن دوران اين شهر را به نام ويران آبادان کرد کواد (قباد) يعني شهر ويراني که قباد آنرا آباد کرد، مي‌شناسند.
در حفاري هاي جديد در تپه‌هاي قلي درويش در نزديکي مسجد جمکران اثاري از کوره‌هاي عصر اهن با حدود 3000سال پيش بدست امده است که مشخص مي‌کند اين شهر در گذشته درشرق محل فعلي بوده ودر اثر تغيير مسير قمرود به سمت غرب کشيده شده است در اسناد تاريخي نظير نزهه القلوب حمدالله مستوفي نيز آمده که پيش از اسلام اين شهر را به دليل زعفران و پسته مرغوبش مي‌شناخته‌اند.
پس از اسلام و با تسخير اين شهر در سال 23 هجري بدست سپاه اعراب مسلمان ناحيه‌اي از شهر کنوني قم که آن زمان کميدان نام داشت به سکونتگاه اعراب تبديل گرديد. پس از آنهم ناحيه ديگري در آنسوي رودخانه قم (اناربار) با نام ممجان جزو ناحيه استقرار و زندگي اعراب قرار گرفت که در آن زمان عمدتا از طايفه اشعري بودند و امروزه هم بخشي از جمعيت شهر قم را نوادگان خاندان اشعري تشکيل مي‌دهند.
ناحيه‌اي نزديک حرم فاطمه معصومه در قم پس از رحلت و دفن حضرت فاطمه معصومه خواهر امام هشتم شيعيان در اين شهر در سال 201 هجري قمري اين شهر به يکي از پايگاههاي شيعيان تبديل شد، هرچند که پيش از آنهم جمعيت شيعه زيادي در آن سکونت داشتند.
از مهمترين اتفاقات تاريخي که در بناي شهر قم تاثير داشته‌اند و دوران رونق و يا رکود زندگي در آن را سبب گرديده‌اند مي‌توان موارد زير را برشمرد: سلطه آل بويه و وزير ايشان صاحب بن عباد اهل قم و رونق فراوان شهر، هنوز هم ابنيه‌اي در شهر از اين دوران وجود دارند: مسجد جامع قم، ميدان کهنه (ميدان حکومتي دوران آل بويه).
حمله تيمور گورکاني و نابودي تمام حصار شهر و فرار بسياري از ساکنين شهر، استقرار دولت صفوي و رونق دوباره اين شهر، تعداد زيادي آثار تاريخي از اين دوران نمايانگر رونق و شکوه شهر هستند.
حمله افغان‌ها به قم و استقرار در آن براي مهيا شدن براي حمله به اصفهان و برانداختن صفويه، خرابي اين دوره از حمله تيمور کمتر نبود.
آبادي دوباره قم در دوران حکومت فتحعلي شاه قاجار و پس از او ساير شاهان قاجار در سال 1301 خورشيدي با ورود آيت‌الله عبدالکريم حائري يزدي به قم و رونق دوباره حوزه علميه قم تا امروز اين شهر به عنوان يکي از دو شهر مهم مرکز فقه شيعه (به همراه نجف) شناخته مي‌شود.
در سال 1342 شمسي (1963 ميلادي) با شروع حرکت امام خميني از اين شهر، قم به مرکزي فعال براي انقلاب مردم ايران تبديل شد که نهايتا در سال 1357 شمسي (1979 ميلادي) اين حرکت توانست به براندازي نظام سلطنتي در ايران منجر شود و پس از ان نيز اهميت شهر قم در عرصه سياسي و اجتماعي ايران به وضوح قابل درک بوده‌است.
آب و هوا
آب و هواي قم در طبقه بندي اقليمي کشور در زمره آب و هواي نيمه بياباني (جزو اقليم کويري و خشک) محسوب مي‌شود چون نزديک به منطقه بياباني مرکز ايران است. تابستانهاي آن گرم و خشک و زمستانهاي آن کم و بيش سرد است اختلاف دماي سالانه نسبتاً زياد و در اغلب اوقات خشکي هوا غلبه دارد. عليرغم آب وهواي خشک ونيمه بياباني اين استان مناطق خوش آب وهوايي اطراف شهر قم وجود دارد که برخوردار ازآب وهواي سرد کوهستاني بوده ومحل مناسبي براي گذران تعطيلات وايام گرم سال مي‌باشد.
مردم
جمعيت اين شهر بر اساس سرشماري سال 1385، برابر با 959,116 نفر بوده‌است.
99,76 درصد جمعيت شهر مسلمان و مابقي را پيروان ديگر اديان الهي تشکيل مي‌دهند.