مرند يکي از شهرهاي استان آذربايجان شرقي و مرکز شهرستان مرند است. اين شهر با 114,165 نفر جمعيت در سال 1385 خورشيدي، سومين شهر پرجمعيت و بزرگ استان آذربايجان شرقي، پس از شهرهاي تبريز و مراغه محسوب مي‌گردد. شهر مرند با مساحتي بيش از 20 کيلومتر مربع، در 65 کيلومتري شمال غرب تبريز، واقع شده‌است.
پيش از اسلام
ير اساس اسناد اورارتويي، سابقه شهرنشيني در مرند تا اواسط هزاره سوم قبل از ميلاد مي‌رسد، در حالي که در تپه‌هاي باستاني «گرگر»، ظروف سفالي و ابزارهايي از هزاره پنجم قبل از ميلاد ديده شده‌است. هم‌چنين در تپه خاکستري (قلعه مرند) نيز آثاري از هزاره چهارم قبل از ميلاد به دست آمده‌است. «ولاديمير مينورسکي» با استفاده از نظر باستان‌شناسان، اين قلعه خاکي فروريخته را از سلسله قلاع خاکي اورارتويي مي‌داند.
آن‌چه از مدارک و نظرات باستان‌شناسان و مورخين به دست مي‌آيد، اين است که شهر مرند در روزگار پادشاهي مادها از رونق بسياري برخوردار بوده و به دليل اهميت خاصي که در ايالت آتورپاتکان داشته، همواره مورد توجه حکومت مرکزي بوده‌است. هم‌چنين در دايرة‌المعارف اسلامي آمده‌است که مرند مرکز حکومت اقوامي مهم در دوره «کلده» و «آشور» بوده‌است.
پس از اسلام
آن‌چه که از مدارک تاريخي بر مي‌آيد، فتح آذربايجان به دست اعراب در سال‌هاي 18 تا 22 هجري قمري صورت گرفته‌است، اما مورخين اسلامي از مرند براي نخستين بار در سال 160 هجري نام برده‌اند. بنا به نوشته بلاذري، مرند در هنگام فتح آذربايجان، قريه کوچکي بود که «ابوالبيعت حلبس» به آبادي آن‌جا همت گماشت و پس از او پسرش محمد در سال 200 هجري، حاکم مرند شد و براي توسعه شهر کوشش بسيار کرد. اين مرد فرهنگ دوست، دلير و شجاع بود و بنا به نوشته طبري، او شعرهايي به زبان فارسي آذري داشته که در آذربايجان معروف بوده‌است.
در روزگار قيام بابک خرمدين به سال 201 هجري، شهر مرند سال‌ها يکي از مناطق تحت نفوذ وي بوده‌است. چند سلسله مهم و محلي در اين زمان بر مرند حکومت مي‌رانده‌اند که از جمله آن‌ها «سالاريان»، «رواديان» و «شداديان» را مي‌توان نام برد. در اواخر قرن چهارم هجري، در کتاب‌هاي «حدودالعالم» و «صورة‌الارض»، از مرند به عنوان شهري آباد ياد شده‌است و ابوعبدالله مقدسي نيز مرند را شهري مستحکم ناميده و حمدالله مستوفي در نزهةالقلوب نوشته‌است: «مرند شهر بزرگي است که دور بارويش 800 گام است و باغ‌هاي پرميوه دارد. بالاخره شاردن، سياح فرانسوي مي‌نويسد: «مرند شهر خوبي است و داراي 2500 باب خانه و باغچه مي‌باشد و بوستان‌هايش بيشتر از عمارت و آبادي است». هم‌چنين بسياري از مورخين اسلامي از جمله ابن حوقل بغدادي، ياقوت حموي، حمدالله مستوفي قزويني، ابراهيم اصطخري، الفداء قزويني، ناصر خسرو قبادياني، ابن واضح يعقوبي، يحيي بلاذري و ابن خرداذيه، همگي در کتب خود از مرند ياد کرده و آن را توصيف کرده‌اند.
در سال 602 هجري قمري، مرند در يک يورش سهمگين توسط گرجيان به ويراني کشيده شد و در سال 622، «سلطان جلال‌الدين خوارزمشاه» در مرند استقرار يافت.
در دوره ايلخانان بر رونق و آبادي مرند افزوده شد. به طوري که بناي کاروانسراي آيرانديبي و قلعه هلاکو در شمال مرند نيز از بناهاي اواخر دوره ايلخاني، يعني زمان ابوسعيد بهادرخان به سال 731 است که کتيبه محراب مسجد جامع مرند نيز شاهد اين مدعاست.
مرند در زمان حکومت امراي محلي قراقويونلوها، محل پيکارهاي مختلفي واقع گرديد. در سال 807 هجري، مرند به دست سپاهيان «ميرزا ابوبکر گورکان» غارت گرديد. قرايوسف در سال 809، پس از جنگ با ابوبکر در مرند، زمستان را اتراق کرد. در سال 837، شهر مرند پس از نبردي طولاني بين آق‌قويونلوها و تيموريان به دست آق قويونلوها فتح گرديد. جهانشاه ميرزا قرايوسف، هنگام جنگ با برادر خود -اسکندر ميرزا- در مرند اقامت گزيد. در دوره صفويه، هنگام جنگ بين شاه تهماسب صفوي با عثمانيان، مرند مرکز فرماندهي سپاه ايران بود. در سال 1011 هجري، شاه عباس صفوي حکومت مرند را به «جمشيد سلطان دمبلي» سپرد. در سال 1014 تا 1016 در هنگام جنگ بين صفويه و عثمانيان، شاه عباس مدتي در مرند مستقر شد. در بين سال‌هاي 1045 و 1135 هجري، شهر مرند در جنگ‌هاي بين ايران و عثماني مورد تعرض و قتل و غارت قرار گرفت. در زمان ضعف دولت صفويه و حکومت نادرشاه افشار، شهر مرند به دست حکام خاندان دنبلي اداره مي‌شد. در دوره زنديه، کريم خان زند در سال 1205 هجري توانست آذربايجان، از جمله مرند را از دست حکام محلي درآورد. در دوره قاجاريه نيز حسين خان دنبلي حاکم مرند و خوي از فتحعلي شاه قاجار پذيرائي کرد. در زمان عقد معاهده ترکمانچاي به سال 1243، نماينده عباس ميرزا با «پاسکويچ»، فرمانده روسي در مرند ملاقات کرد. در دوره مشروطيت، سردار ملي سال‌ها در مرند با «ميرزا حسين خان يکاني» و «رضاقلي سرتيپ يکاني» فرزند «زال خان» روابط نزديک داشته‌است. از ديگر مجاهدين آزادي خواه دوره مشروطيت در مرند از اشخاص زير مي‌توان نام برد: «ميرزا عيسي حکيم‌زاده»، «اسماعيل يکاني»، «نورالله يکاني»، «حبيب‌الله شاملوي مرندي»، «حاج ابراهيم ذوالفقارزاده»، محمدولي صراف»، «حاج حسين صراف»، ميرزا محمود»، برادران «ميرزا صابر مرندي» معروف به مکافات، صاحب روزنامه مکافات به سال 1327 هجري در خوي، «حاج جلال مرندي»، «محسن خان»، «مصطفي خان اسفندياري»، «حاج ملاعباس واعظ قره‌آغاجي»، «حاج علي‌اکبر صديقي»، «ميرزا کريم‌زاده» و «ميرزا نصير رئيس‌السادات» و پسرش «ميرزا احمد رئيس‌السادات».
جغرافيا
شهر مرند در ناحيه شمال غربي استان آذربايجان شرقي و در شمالي‌ترين منطقه ايران واقع شده‌است که از سمت شمال و جلفا، از سمت شرق به ارسباران، از سمت جنوب به تبريز و شبستر و از سمت مغرب به استان آذربايجان غربي محدود شده‌است. اين شهر در 45 درجه و 46 دقيقه طول شرقي و 38 درجه و 26 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته‌است و حدود 20 کيلومتر مربع وسعت دارد.
مردم
اهالي شهر مرند، همانند ساکنان ساير نواحي استان آذربايجان شرقي، به زبان ترکي آذربايجاني و با لهجه محلي خود سخن مي‌گويند.
شغل اکثر مردم اين شهر، کشاورزي است. کشاورزي در اين منطقه ترکيبي از باغداري و کشت گندم و جو است. از محصولات مهم اين شهر مي‌توان به گيلاس، زردآلو، گلابي و سيب اشاره کرد.
شهر مرند نسبت به شهرهاي ديگر استان، بيشتر جنبه تجارتي دارد. به‌طوري‌که بيشترين پاساژها و مراکز خريد پس از مرکز استان در اين شهر قرار دارد. افزودني است که بزرگترين بازار مدرن شمال غرب کشور در اين شهر در حال ساخت مي‌باشد.
جمعيت شهر مرند در سال 1385 خورشيدي، بالغ بر 114,165 نفر بوده‌است که از اين ميان 57,151 نفر مرد و 57,014 نفر زن بوده‌اند که در قالب 29,755 خانوار، ساکن اين شهر بوده‌اند.
اين شهر جمعيت زيادي حاشيه‌نشين دارد که اين جمعيت از خدمات شهري محرو‌مند. محله‌هاي حاشيه‌نشين شهر مرند عبارتند از: آغ زمين، باغ عراقي و باغ سرهنگ
وجه تسميه
بطليموس، جغرافيادان يوناني که قبل از ميلاد مي‌زيسته، از اين شهر به نام «ماندگار» نام برده و آن را يکي از آبادترين شهرها در تاريخ مي‌خواند. در روايات باستاني ارامنه آمده‌است که حضرت نوح(ع) در مرند مدفون شده و کلمه مرند از يک فعل لغت ارمني به معناي تدفين اشتقاق يافته‌است.
ولي ارامنه امروزي را اعتقاد بر اين است که نوح(ع) بعد از طوفان در نخجوان فرود آمد و در اين شهر نيز مدفون شد و قبر همسرش هم در مرند واقع شده است.
مطابق نوشته‌هاي تورات، مادر حضرت نوح(ع) در مسجد بازار مرند مدفون است. برخي نيز بناي شهر مرند را به امر دختر ترسائي به نام «ماريا» مي‌دانند و بناي اوليه مسجد جامع فعلي مرند را نيز، کليسايي مي‌شمارند که وي بنا کرده‌است و نام مرند را هم برگرفته از نام ماريا با اندکي تغيير مي‌دانند.
قالي‌بافي
شهر مرند همانند ساير شهرهاي منطقه آذربايجان، يکي از کانون‌هاي مهم قالي‌بافي در سطح کشور محسوب مي‌شود. در شهر مرند و نيز در تمام شهرها و روستاهاي حومه آن، کارگاه‌هاي بزرگ و کوچک بافت قالي و قاليچه، گليم و خورجين داير است. اين صنعت به استناد منابع تاريخي، قرن‌هاست که در اين منطقه رواج داشته و همواره يکي از منابع عمده درآمد مردم محسوب مي‌شده‌است. قالي‌ها و قاليچه‌هاي نفيس بافت مرند و روستاهاي حومه‌اش، نه تنها در بازارهاي فرش داخل کشور، بلکه در خارج از کشور نيز شهرت بسيار دارد و از نظر صادرات نيز اهميت بسزايي دارد. صنعت قالي‌بافي در شهر مرند به صورت کارگاهي و در روستاها به صورت تک‌بافي، يکي از مشاغل فراگير مردم به شمار مي‌رود و محصولات آن‌ها در طرح‌ها و نقش‌هاي متنوع و بافت‌هاي گوناگون به بازارهاي داخلي و خارجي عرضه مي‌شود.
سبدبافي
از ديگر صنايع دستي شهر مرند، بافت انواع سبدها براي حمل نان و ميوه از ساقه گندم است که به نوبه خود از شهرت زيادي برخوردار است.
فانوسکابافي
روستاي هوجقان، يکي از مناطقي است که سال‌هاي سال، مردم آن‌جا در بافتن فتيله‌هاي چراغ، مهارت کامل داشته و توليدات خود را به سراسر کشور عرضه مي‌کردند. با گسترش نيروي برق و روشنايي الکتريسيته و رکورد فروش فتيله، مردم صنعت‌گر اين روستا به بافتن «فانوسقه» يا کمربندهاي نظامي و نوار کفش پرداختند و در حال حاضر، يکي از مراکز مهم توليد اين محصول مي‌باشد.
سفال‌گري و سراميک‌سازي
محصولات سراميک، در چند کارگاه شهر زنوز توليد مي‌شود. استادکاران سراميک زنوز، از نوعي خاک مرغوب (کائولن يا خاک چيني) استفاده مي‌کنند و به نقاط ديگر جهت فروش، صادر مي‌نمايند. علاوه بر کارگاه‌هاي سراميک‌سازي، کارگاه‌هاي سفال‌گري نيز در بعضي از مناطق شهر مرند و روستاهاي اطراف وجود دارند.
کتابخانه‌ها
در داخل شهر مرند تعدادي کتابخانه وجود دارد که «کتابخانه پارک شهر مرند»، بزرگترين کتابخانه اين شهر و جزء کتابخانه‌هاي درجه يک کشور است که در سال 1378 خورشيدي، در محوطه پارک شهر مرند با زيربناي 1200 متر مربع، افتتاح گرديده و داراي 2 سالن مطالعه و يک مخزن کتاب و يک سالن آمفي تئاتر و اتاق اينترنت است. تعداد کتاب‌هاي اين کتابخانه به حدود 15,000 جلد در موضوعات متنوع و تعداد اعضاي آن 3,700 نفر بوده و کليه خدمات فني به روش رايانه‌اي صورت مي‌گيرد و همه روزه از ساعت 7 و نيم شب، آماده ارائه خدمات مي‌باشد. بيشتر مراجعين اين کتابخانه را دانش‌آموزان و دانشجويان تشکيل مي‌دهند.
«کتابخانه عمومي کوثر» واقع در خيابان امام خميني مرند، در سال 1330 با زيربناي حدود 200 متر مربع تأسيس گرديده‌است. در حال حاضر اين کتابخانه داراي يک مخزن و يک سالن مطالعه به ظرفيت 120 نفر است که مجموعه کتاب‌هاي آن به حدود 6,500 جلد مي‌رسد و تعداد اعضاي آن 2,700 نفر مي‌باشد. اين کتابخانه مخصوص خواهران است و روزانه حدود 150 نفر مراجعه کننده دارد و همه روزه از ساعت 7 و نيم صبح لغايت 8 و نيم شب، آماده ارائه خدمات به مراجعين مي‌باشد. کليه خدمات فني اين کتابخانه به روش رايانه‌اي صورت مي‌گيرد.
اماکن تاريخي و ديدني
از اماکن تاريخي و باستاني اين شهر مي‌توان به قلعه مانداگارانا، مسجد جامع مرند، تپه سيوان و بازار کوزه‌چيلر اشاره کرد. در تپه سيوان، يک ته‌ستون ترکان اورارتو و سفالينه‌هاي ترکان پارتي يافته شده‌است.پيوند مرده
از مناطق بسيار زيبا و تفريحي مرند نيز مي‌توان به گردنه پيام، روستاهاي ملايوسف و کندلج در 5 کيلومتري شمال مرند و چشمه باش کهريز و قنات بزرگ و بسيار معروف بَي گوزي (=چشمه داماد) در شمال روستاي ديزج عليا که از دل کوه ميشو بيرون مي‌آيد اشاره کرد.
آب و هوا
از آن‌جايي که مرند در منطقه‌اي کوهستاني واقع شده‌است، از آب و هوايي هر چند سرد و خشک، ولي نسبتاً مساعد براي کشاورزي بهره‌مند گشته‌است. از اوايل پائيز، تمام مناطق کوهستاني اطراف اين شهر را برف سنگيني فرا مي‌گيرد که تا اواخر بهار در قلل کوه‌ها باقي مي‌ماند.
کارخانجات
در سال‌هاي اخير با توجه به پيشرفت‌هايي که شهر مرند داشته‌است، کارخانجات مختلفي در اطراف اين شهر احداث شده‌اند که از اين ميان، مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:کاشي تبريزکف
خاک‌چيني
آناکنسرو
آبميوه تکدانه
پارس پروفيل
رب سانيا
پلاستوفوم فخر مرند