درگز(خراسان رضوي)

درگز يکي از شهرهاي استان خراسان رضوي در شمال شرقي ايران است. نام پيشين اين شهر محمدآباد بود. به استشهاد مستندات تاريخي، درگز قبل از ورود اسلام به ايران مرکز حکومت اشکانيان بوده‌است و پيش از آن هخامنشيان نيز بر آن سيطره داشته‌اند.
در حدود سال 243 قبل از ميلاد وقتي که دارا پادشاه ايران در جنگ با اسکندر در اربل شکست خورد ، اسکندر به تعقيب او پرداخت و وي به ناحيه پارت يا خراسان کنوني پناهنده شد و در منطقه فعلي درگز به قتل رسيد.
تيرداد پادشاه اشکاني وقتي به حکومت رسيد در محل کشته شدن دارا با يادبود وي شهري به نام دارا بنا نهاد که بعدها درگز ناميده شد.
دارا در لغتنامه فرس قديم به معني پادشاه به کار رفته و از همين رو درگز را داراگرد ناميده‌اند. پس از سالها ، در حدود دويست سال قبل مطابق قرارداد آخان در 1272 هـ.ش مصادف با 1887 ميلادي حاشيه حاصلخيز تجن تا نزديکي عشق آباد ترکمنستان از اين ناحيه جدا و ضميمه ترکمنستان گرديده‌است.
بعدها در زمان آقا محمد خان قاجار اين شهر دره گز يا محمد آباد ناميده شد که به تدريج به سبب کثرت استعمال دره گز به درگز تبديل شد.
درگز که تا تهران 1150 و تا مشهد 255 کيلومتر فاصله دارد از شمال به مرز ايران و ترکمنستان از مشرق و جنوب شرقي به مشهد از جنوب به چناران و از مغرب به قوچان محدود و مختصات آن 37 درجه و 36 دقيقه عرض شمالي و 59 درجه و 6 دقيقه طول شرقي است. از اماکن ديدني اين شهر مي‌توان به آب گرم الله‌اکبر و پارک ملي تندوره اشاره کرد.

تاريخچه:
شهر درگز ، شهري با سابقه درخشان تاريخي ، شهري که قبلاً به نام ابيورد معروف بوده و در تاريخ فکر و تمدن اسلامي به تعدادي از انديشمندان و بزرگان برخورد مي‌کنيم که عنوان ابيوردي را با خود داشته‌اند . شهري که خاوران نام داشته و از مناطق باستاني پارتهاي قديم در خراسان بوده ،در 3 کيلومتري همين شهر آثار و بقايايي موجود است که به پنج هزار سال قبل از ميلاد مي‌رسد ، يعني سابقه شهرنشيني و مدني درشهر درگز به حدو د هفت هزار سال پيش مي‌رسد ، يعني درگز وارث يک تمدن هفت هزار ساله مي‌باشد .

جغرافيا:
شهرستان درگز از جمله شهرستانهاي شمال استان خراسان است که بين29,58 تا37,59طول جغرافيايي و 43,37تا 55,36عرض جغرافيايي واقع شده‌است .
از شمال به جمهوري ترکمنستان و از شرق به شهرستان مشهد ، از جنوب به شهرستانهاي چناران و قوچان و از مغرب به شهرستان قوچان محدود است .
وسعت آن 4194 کيلومتر مربع معادل 4/1 درصد مساحت کل استان است . درگز در فاصله 123 کيلومتري شهر قوچان و 258 کيلومتري شهر مشهد قرار گرفته‌است . ارتفاع آن از سطح دريا 480 متر مي‌باشد .
اين شهرستان با جمهوري ترکمنستان حدود 25/155 کيلومتر مرز مشترک دارد . شهرستان درگز عمدتاً کوهستاني مي‌باشد و فقط دشت درگز در ميان رشته کوههاي هزار مسجد پست و هموار است . دو رودخانه دائمي به نامهاي درونگرو حاتم قلعه ( زنگلانلو ) با آبي هر کدام حدود 800 ليتر در ثانيه و دو رودخانه فصلي به نامهاي کال شور صداقت و گرني در آن جريان دارند .
در کتابها و منابع و اسناد تاريخي از درگز با نامهاي داراگرد – نيسايا ( نساء ) آپاوارتاکي ابيورد و نساباورد و نسادرون و ابيورد و خاوران ياد شده‌است .
درگز از سال 1329 در تقسيمات کشوري شهرستان شده‌است .
شهرستان درگز داراي چهار بخش ( مرکزي ، چاپشلو ، نوخندان و لطف آباد ) شش دهستان ( تکاب ، قره باشلو ، ميانکوه ، ديباج ، درونگر و شهرستانه ) 4 شهر مي‌باشد .

اطلاعات جمعيتي:
کل جمعيت شهرستان درگز80311 نفر مي‌باشد . که از اين تعداد جمعيت43745 نفر شهري و 36566نفر روستايي مي‌باشند که 55 درصد راجمعيت شهري و 45 در صد را جمعيت روستايي تشکيل مي‌دهند.
ميزان مواليد خام اين شهرستان 18,4 درصد و ميزان مرگ خام آن 6,8 درصد است که ميزان رشد طبيعي جمعيت اين شهرستان 1,1 درصد است .
ميزان تراکم نسبي يا نفر در کيلومترمربع شهرستان 19,15 مي‌باشد. از کل جمعيت شهرستان 1,6 درصد را جمعيت زير يک سال و 7,5 درصد را جمعيت بالاي 65 سال،تشکيل مي‌دهند.

جغرافياي تاريخي و پيشينه شهرستان درگز:
شهر و ناحيه درگز از دوران پيش از اسلام تاکنون داراگرد ، نسيايا ، آپاوارتاکن ، باورد ، ابيورد ، اتک ،نسايا ، نسا ، درون ، خاوران و دريجز ناميده ‌شده‌است .
ناحيه درگز در گذشته يکي از نقاط مهم باستاني پارت و خراسان بود که به موجب قرارداد ننگين آخال 1261 هـ .ش / 1882 م ، از تجن تا نزديکي عشق آباد ، از ايران جدا شده و جزء ترکمنستان گرديد .
درباره نامگذاري اين شهرستان ، تا کنون داوري‌هاي گوناگوني داده شده‌است . شماري گفته‌اند چون در اين ناحيه بيشه و درخت گز زيادي وجود داشته ، به « دره گز » سرشناس شده‌است ، که اين نامگذاري درست نيست .
داوري درست تر ، از سده 3 پ .م ، يعني زمان اشکانيان است . پس از آن که اشکانيان عليه سلوکيان برخاستند ، اشک اول ( ارشاک ) در ضمن نبرد کشته شد ، ولي برادرش تيرداد به پيروزي رسيد و شهري به نام داراگرد ، در پارتياي اصلي بنياد گذارد . آپاوارتاکن ، که بعضي آن را پارتياي اصلي و شماري پارتياي ويژه نوشته‌اند، به ناحيه شمال پارت گفته مي‌شود.
پيرنيا بر پايه نوشته‌هاي تاريخ و جغرافي نگاران پيشين ، پارت اصلي را کوهستان و دشت کردان در خراسان و اتک و به بيان ديگر بين بيابان مشهد و کوير خوارزم دانسته‌است .
بنابراين نواحي درگز ، بجنورد ، اسفراين ، قوچان ، شيروان و کلات در قلمرو پارت اصلي قرار داشته‌است . ايزيدورخاراکسي که در سده 3 پ .م مي‌زيست ، محل شهر دارا را در شمال پارت تعيين کرده و به آن « آپاوارتانن » گفته‌اند . ژوستن ( سده 2 پ .م ) محل اين شهر را در دامنه کوه زاپاتنن و پلين ، دانشمند رومي ( سده 1 پ . م ) در دامنه کوه آپاوارتن دانسته‌اند . ژوستن ،آپاروارتن ، کوه ابيورد که در گذشته باورت / بااورت و سپس باورد مي‌گفتند ، دانسته‌است .
دايرة المعارف اسلامي ، ابيورد را سرزمين نياکان اشکاني و محل شهر دارا را در آن جا تعيين کرده‌است . بنابراين بايستي شهر « دارا » در دامنه کوههاي درگز قرار داشته باشد .
از آن جا که به گفته پلوتارک و تائيدهارولد لمب ، نويسنده کتاب قدم به قدم با اسکندر ، دارا ، آخرين پادشاه هخامنشي در اين ناحيه کشته شده‌است ، اشکانيان نام پايتخت نخستين خود را « داراگرد » نهاده‌اند .« گرد » در روزگار کهن ، به معناي شهر بوده ، واژگان سياوش گرد ، پيروزگرد ، بروگرد ( بروجرد ) ، بيژن گرد ، خسروگرد و… بيانگر نام سازنده و شهر است و داراگرد يعني شهر دارا نيز روي همين معنا پديد آمده‌است .
در روزگار ساسانيان تغييرات زيادي در حد و حدود شهرهاي اين منطقه صورت مي‌گيرد و ابيورد که شامل منطقه وسيعي بوده و تا دامنه کوههاي درگز گسترده بوده‌است ، مرکزيت پيدا مي‌کند .
حاکم ابيورد را « بهمنه » مي‌ناميدند که به صلح تسليم مسلمانان شد .پس از تسلط اعراب اين سرزمين يکي از پايگاههاي مهم مسلمانان قرار گرفت .
بعضي از محققان اين چنين اظهار نظر کرده‌اند که در قلعه داراگرد که در زمان ساسانيان مرکز روحانيون زرتشتي و داراي ضرابخانه بوده‌است ، در اواخر قرن اول هجري قمري سکه ضرب شده‌است .
حدود منطقه ابيورد در اين زمان از سرخس تا نسا گسترده بوده‌است . اين سرزمين که در انتهاي دشت قراقوم بر سر راه قبايل مختلف مهاجم دشتهاي داخلي آسيا در ابتداي اولين خطه جلگه‌هاي حاصلخيز خراسان قرار گرفته است ، بنابر موقعيت طبيعي و نظامي از دير باز محل کشمکشها و زد و خوردهاي اقوام مختلف بوده‌است .
با سقوط سامانيان دفاع ولايات شمالي ايران در برابر حملات چادر نشين‌ها به سستي گرائيد و هجوم صحرا نشينان آسياي مرکزي به خراسان فزوني گرفت . به روزگار سلطان محمود غزنوي ترکمانان ( غزان ) به منطقه نسا و ابيورد و درگز هجوم آوردند و در اين شهرها سکني گزيدند و ترکي شدن اين نواحي آغاز گرديد .
محققان محلي دوران سلجوقيان و اوايل خوارزمشاهيان را دوره شکوفايي خاوران ( ابيورد را از قرن 4 به بعد خاوران مي‌گفتند )ناميده‌اند ، شيخ محمد شهرستاني ، انوري ابيوردي ، اسعد مهنه يي و … از اين سرزمين برخاستند .
به همت اينان خاوران يکي از مراکز علمي شد .
به روزگار چنگيز ، پسرش « تولي » ابيورد را تصرف کرد و به نهب و تاراج اهالي پرداخت و آن شهر زيبا را که در آن عالمي از عمارات موج مي‌زد با خاک يکسان نمود و اکثر مردم را از دم تيغ گذراند .
البته ابيورد در نهضتهاي شيعه که در اواخر دوران بني اميه در سراسر خراسان صورت گرفته بود سهمي بزرگ داشته‌است و نيز در قيامهاي عليه حکام عباسي در قرن سوم هجري شرکت جستند .
در زمان خلافت هارون 185 ق . شخصي به نام ابوالخسيب بر ضد عباسيان و عامل آنان در خراسان قيام کرد و بر ابيورد تسلط پيدا کرد .
اين شهر با اين همه عظمت و بزرگي پس از هجوم مغولان و بعد از او تيمور ، رونق خود را از دست داد و از اواخر قرن هشتم که شهرها و آباديهاي اين منطقه مورد تجاوز و اشغال ازبکان قرار گرفت دوران قدرت آن شروع گرديد .
در اوايل عصر افشاري ساختن مسجد بزرگي در مولود آباد ( زادگاه نادر ) و برخي ساختمانها در شهر نشاني از گسترش و رونق درگز مي‌باشد ، ولي ويراني‌هايي که ناشي از تهاجمات اقوام همسايه بود ، همراه با عدم توجه حکومت مرکزي وخصوصاً جدايي قسمت آباد و تاريخي آن ( با 9 هزار خانوار جمعيت و 24 شهرک و روستا ) که نام ابيورد را نيز با خود دارد ، توانائي‌هاي اين شهر را به فراموشي سپرد . اکنون اندک آثار به جا مانده در شهر درگز مربوط به حاشيه باز يکي از دامنه کوههاي هزار مسجد ( درگز فعلي ) مي‌باشد . در حاليکه آثار تاريخي بي نظيري از دوره اشکانيان و دوران اسلامي در آن سوي مرزها قرارگرفته‌است .

بناهاي تاريخي

بنديان درگز:
يکي از آثار تاريخي شهرستان درگز مي‌باشد که در سال 1369 به دنبال خاکبرداري وتسطيح زمينهاي زراعي شناخته شد ومقدمات کاوش منطقه از سال 1373 آغاز شد.اين اثر تاريخي از بناهاي دوره ساساني محسوب مي‌شود که در 2کيلومتري شمال غرب شهرستان در کنار رودخانه درونگر واقع شده‌است وبه سبب آب بندي که در اين ناحيه قرارداشته به بنديان معروف است .در نخستين فصل کاوش تالاري به ابعاد 8×10 متر خاکبرداري شد .که به احتمال زياد داراي سقفي چوبي ومسطح بوده وبرفراز ستونها قرار داشته‌است .جالبترين قسمت تالار تصاويري است که به صورت گچبري دورتا دور اين تالار نقش شده است وکتيبه‌هايي به خط پهلوي نيز کشف گرديده‌است .اين نقش‌ها وتصويرها موضوعات متعددي را بازگو مي‌کنند از جمله شکار ، جنگ ، صحنه‌هاي مذهبي وتفويض قدرت که در همه آنها روح اعتقادي وايراني متجلي است. آتشدان گچي زيبايي در مقابل تالار به آتشکده قرار دارد.

تپه خاخيان:
که در حدود 7کيلومتري غرب شهر درگز در کنار جاده درگز – نوخندان قرار گرفته سفالهايي مربوط به هزاره اول قبل از ميلاد در آن واقع است .اين تپه داراي 8متر ارتفاع و53 متر طول و37متر عرض مي‌باشد.

تپه صاحبجان:
که در قسمت شمال غربي شهر درگز واقع است وساختمان تپه از بناهاي قبل از اشکاني مي‌باشد که در دوره ساساني متروک شده‌است . خشت‌هايي که در آن بکار رفته 45×45 سانتي متر مي‌باشد و13 سانتي متر قطر دارند . اين تپه از سمت شمال با بقعه سيد( قدمگاه)همجوار است . تپه داراي 15متر ارتفاع و51 متر طول طول و37 متر عرض دارد.

تپه غازان بيک:
که در روستايي به همين نام در کنار جاده به فاصله نيم کيلومتري راه شمسي خان به درگز قراردارد که حدود 700 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . قبرستان شمسي خان متعلق به اقوامي است که در تپه غازان سکونت داشتند ومربوط به دوره پارتي وساساني است .دخمه‌هاي موجود در غازان بيک احتمال اينکه قوم ماد در اين منطقه نيز بوده تقويت مي‌کند زيرا مادها دخمه نشين بوده‌اند.

نوروز تپه:
در جنوب شهر درگز در بخش چاپشلو در کنار آبادي ينگه قلعه قرارگرفته اين تپه که در کناره جنوبي جاده آسفالته درگز به چاپشلو قرار دارد متعلق به قرون 3و4 هجري قمري مي‌باشد.

تپه يوخار قلعه:
اين تپه در 12 کيلومتري غرب شهر درگز قرارگرفته که تا اواخر دوره ساساني وحتي در دوره اسلامي آباد ومسکوني بوده‌است.اين تپه متعلق به هزاره پنجم قبل از ميلاد بوده‌است. سفال‌هاي منقوش ما قبل تاريخي آن از هزاره پنجم قبل از ميلاد شروع شده وتا اواخر دوره ساساني واسلامي از تپه استفاده مي‌شده‌است. تپه يوخار قلعه داراي قسمت‌هاي مختلفي است که در جبهه‌هاي غربي آن بيشتر آثار سکونتهاي ما قبل تاريخ ودر شرق آن دوره‌هاي تاريخي ودر بالاي آن آثار دوره اسلامي مشاهده مي‌شود .اين تپه‌ها در حاشيه ابادي قره قوينلو واقع شده‌است.

يارم تپه:
اين تپه شامل آثار اولين سکونت اقوام دوره ما قبل تاريخ وروزگار باستان در دشت است وظاهرا اين اقوام از هزاره پنجم قبل از ميلاد در اين محل ساکن شده ومدارج ترقي را تا اواخر دوره ساساني در اين جلگه پيموده‌اند . يارم تپه به علت سکونت‌هاي مداوم شکل مرتب ومنظمي را ندارد.تمدن يارم تپه را مي‌توان معرف تمدن شمال شرقي ايران که تاکنون مطالعه گسترده‌اي درمورد آن نشده‌است. برخي از نقوش برروي سفال‌ها منحصر به فرد بوده وداراي خصوصيات ومشخصات محلي مي‌باشد اين تپه تاريخي در حدود 500 متري غرب بنديان ودر مجاورت رود درونگر قراردارد.

امامزاده محمد ديباج:
از امامزاده‌هاي اين شهرستان امامزاده محمد ديباج که در آبادي شيلگان از توابع بخش لطف آباد درگز ودر کنار مرز ايران وترکمنستان مقبره‌اي به نام امامزاده محمد وجود دارد . محمد فرزند امام جعفر صادق ملقب به ابوجعفر که در سال 144 ه ق در مدينه چشم به جهان گشود . تبار مادرش خديجه به امام حسين (ع) مي‌رسد وچون کسي بود که بنا به درخواست وتاييد مردم حجاز به حکومت نشست .اورا اميرالمومنين ناميدند .وبه سبب زيبايي اندام وچهره به او لقب ديباج دادند .محمد درجرجان درگذشت ومامون براي او نماز خواند اين واقعه در سال 203 ه.ق اتفاق افتاد.

قدمگاه:
در قسمت شمال غربي شهر درگز مقابل تپه باستاني صاحبجان بقعه ووآرامگاه سيد ابراهيم فرزند سيدمحمد که از سادات وصالحان قرارگرفته . در بازديدي که از محل انجام شده تنها سنگ قبري سيماني ملاحظه گرديده که برروي آن نوشته شده بود «آرامگاه سيد ابراهيم ولد سيد محمد» وهمچنين تصوير يک شانه برروي سنگ حک گرديده بود .بنا به اعتقادات اهالي منطقه اتاقي گنبدي شکل به مساحت تقريبي 8×6متر مربع وبر کنار جاده درگز به ارتيان قرارگرفته که امروز متصل به شهر درگز گرديده‌است.

زيارتگاه سيد قاضي سلطان:
در شمال غربي شهر درگز در دو کيلومتري غرب آبادي ارتيان نزديک آبادي خاخيان بقعه‌اي ديده مي‌شود که در وضع فعلي سرتاسر بنا را تالاري تشکيل مي‌دهد که پشت تالار دو اتاق قرار گرفته‌است . اتاق اول پيش بقعه واتاق دوم خود مزار مي‌باشد. در غرب وپشت بقعه ساختمان‌هايي است که به نظر مي‌رسد روزي اباد بوده‌اند سنگ قبر اين مزار به نام مير قاضي سلطان است.

بقعه علامه شهرستاني:
در بخش نوخندان يعني حدود 17 کيلومتري شمال غربي شهر درگز وبه فاصله يک کيلو متري غرب ابادي حضرت سلطان بقعه علامه شهرستاني صاحب کتاب الملل والنحل وجود دارد .بناي اين ساختمان که 58 متر طول و37 متر عرض دارد ومتعلق به دوره تيموري مي‌باشد.

امامزاده سيد يوسف:
حدود 10 کيلومتري جنوب غربي درگز در حاشيه شمال غربي آبادي سادات زيارتگاهي وجود دارد که به امامزاده سيد يوسف مشهور است . اين زيارتگاه مورد اقبال اهالي قرارگرفته وسيد يوسف را از صالحان واولياي خدا مي‌دانند که در اکثر موارد حاجاتشان را برآورده مي‌کند . بناي اين ساختمان متعلق به قرن 13و14 هجري مي‌باشد.

زيارتگاه علي بلاغ:
در آبادي جان عزيز وسط کوه علي بلاغ چشمه‌اي جاري است که به آن چشمه علي بلاغ مي‌گويند . از جاده قوچان به درگز ابتداي منطقه درونگر يعني 80 کيلومتري غرب درگز جاده فرعي شوسه‌اي به سمت زيارتگاه علي بلاغ جاري مي‌شود .

آرامگاه صيد علي خان درگزي:
صيد علي خان درگزي از شعراي معروف متاخر واستاد اديب نيشابوري وملک الشعراي بهار مي‌باشد که از بنيان گزاران مکتب ادبي واجتماعي وسياسي معروف واصحاب سراچه بود . آرامگاه رو به ويراني شاعر واستاد گرانمايه که به سبک ابنيه دوره قاجار ساخته شده در گورستان قديمي شهر مي‌باشد.

غار قزلق:
از نمونه غارهاي اين منطقه غاز قزلق يا غار ديو است که در 22 کيلومتري جنوب شرقي درگز بعد از روستاي قزلق در نيمه راه ارتفاعات شازي وکاني گاز قرار دارد واز محل‌هاي اعتقادي و ديدني درگز است که داراي 3 درب ورودي در کف دره ونيمه‌هاي بلند مي‌باشد . طول غار حدود يکصد کيلومتر داراي دو دالان مي‌باشد. نوع غار از غارهاي آهکي است که احتمالا در دوران عصر حجر مورد استفاده انساني بوده‌است.

غار شادمينه(شادمهنه):
واقع در 16 کيلومتري غرب درگز در 300 متري علامه شهرستاني که بقاياي دژ نظامي مربوط به قرن پنجم ودوره سلجوقي مي‌باشد.

موزه حيات وحش:
اين موزه درچهل کيلو متري جنوب غربي شهرستان درگز درپارک ملي تندوره(چهلمير)قراردارد.