قلعه تاريخي محمد خان دشتي: قلعه خورموج يكي از آثار شكوهمند تاريخي استان بوشهر است كه طي زمان تغيير يافته و روي به ويراني گذاشت است. قلعه خورموج شامل چهار حصار،چهار قلعه،اندروني،عمارت مركزي و قراولخانه و اصطبل بوده است. قسمتي از ان به نام قلعه محمد خان دشتي و قسمت ديگر آن به نام قلعه جلال خان معروف بوده است. اين قلعه در شهر خورموج واقع شده است. سبك معماري آن سلجوقي و متاثر از سبك قلعه سازي دوره ساساني است كه با استفاده از تاق نما ها و گچبري در آرايش ديوارها و درون اتاق ها بنا شده است. قلعه خورموج يكي از آثار شكوهمند تاريخي استان بوشهر است كه طي زمان تغيير يافته و روي به ويراني گذاشت است. قلعه ي محمد خان دشتي در سال 1379در فهرست آثار ملي به شماره ي 3032 به ثبت رسيد. اين اثر كه يكي از با شكوه ترين نمونه هاي معماري دوره قاجاريه و داراي تزئينات بديع و منحصر به فردي است، بارها مورد تاخت و تاز قرار گرفته است. اين اثر ملي كه زماني با برجهاي متعدد و گوشواره هاي زيبا، هيبت و شكوه خود را به رخ هر رهگذري مي كشيد، امروز در ميان انبوهي از ساختمانهاي چند طبقه ي شهري محاصره شده است. نخستين ضربه ي مهلكي كه بر پيكر اين اثر تاريخي وارد شده به سال 57 بر مي گردد كه شهرداري وقت خورموج بخش اعظم آن را به منظور احداث ساختمان جديد شهرداري تخريب كرد. همان گونه كه عكس ها نيز به خوبي نشان مي دهد آن زمان بخش اعظم قلعه ي محمد خان تخريب و با لودر با خاك يكسان شد و بدين وسيله يكي از آثار با ارزش گذشته مان نابود شده است.
محمد خان دشتي كه بود : محمد خان فرزند حاج خان در عصر خود از خوانين و فرمانروايان با قدرت و با نفوذي بوده كه در حوزه قلمرو دشتي آن روز حكومت مي كرده محمد خان دردروان كودكي به همراه مادر و دو برادر مهترش به اعتبا مقدسه عراق رفته و چندين سال در نجف اشرف به تحصيل اشتغال ورزيد تا گاهي كه مادرش در قيد حيات بود او نيز در آنجا توقف كرد ولي پس از فوت مادرش به دشتي مراجعت نمود و تا زمان برادرانش كه هر يك به نوبه خود حكومت مطلقه خاك وسيع دشتي را به عهده داشتند او نيز ضابط بخشي از اين بلوك بود و سپس خود بعد از چندي فرمانرواي آنحدود گرديد و در اندك زمان دست به كار امور عمراني شگرفي است احداث قنوات و غرس نخيل و ترويج و ازدياد كشت و زرع و ساختمان قلاع در غالب نقاط به همت و اراده او انجام يافت از آن تاريخ 120 سال مي گذرد هنوز مردم زيادي از باغها و كاريزها وبناها و ساير آثار او بهره برداري مي كنند قلعه اي را كه در خورموج مركز دشتي براي خود بنياد نهاد و تا به امروز باقي است معرف عظمت و جلال شخصيت و بزرگي كه پر از كتب نفيس و كمياب بوده درست كرد ساعات فراغت را به مطالعه و نوشتن سرگرم بود و با همه گرفتاري كه يكفرد حاكم در دوره حكومتش دارد آثار قلمي در خور توجه اي به شرح زير از خود بجا گذاشته :
1- ديوان دشتي : مشتمل برقصائد و غزليات و قطعات و دو بيتيهاي اوست .
2- كتاب نمكدان : اين كتاب بسبك گلستان سعد است نسخه اي را علي خان فرزند محمد خان داشته از قرار مسموع در سال 1309 شمسي سرلشكر مهين كه در آنموقع سرهنگ بوده بفرماندهي ستون اعزامي خلع سلاح به دشتي مي آيد و كتاب نمكدان خان را از عليخان مي گيرد.
3- كلام الملوك : مثنوي كلام الملوك به بحر خفيف مسدس محذوف تقريبا" دو هزار بيت شعر است. اين كتاب همچنانكه از نامش نيز معلوم است مشتمل بر گفتار پادشاهان مي باشد كه دستورات كلي در شئون مختلف كشور و لشكري و سياسي و اقتصادي و جمعي و فردي با لهجه آنچه راجع بامر معاد ومعاش مردم است به نقل از بعضي پادشاهان برشته نظم در آمده پس از مقدمه كتاب ابتدا به بيان سخنان سلطان عصر خود مي كند و مي گويد: اين سخنها كه نغز و رنگين است از شهنشاه ناصرالدين است. كه بتوحيد در معني سفت بشناسايي خدا اين بگفت بعد بترتيب از كيومرث هوشنگ تهمورث، جم ، فريدون ، منوچهر ، سنوذز و كيقباد نقل سخن مي نمايد. محمد حسين ركن زاده آدميت مرحوم محمد حسين ركن زاده آدميت براي پژوهشگران و محققاني كه درباره قيام دليران تنگستان و جنبش خونين مردم جنوب در جنگ جهاني اول كاووش و مطالعه مي نمايند نامي آشنا است. وي به سال 1317 ه.ق. 1277 ه.ش در بوشهر ديده به جهان گشود پدرش ميرزا عبداللع ركن التجار شيرازي متخلص به مدرك بود. وي يكي از شاعران معروف بوشهر بود كه صدها بيت شعر، دهها مقاله و چند كتاب سياسي و اجتماعي از او باقي مانده است. خاندان آدميت همگي مردماني متمول و دولتمند بودند جد بزرگشان حاج محمد علي اصطهباناتي تجارت پيشه و با وكيل الرعايا كريم خان زند هم عصر بوده است پدر آدميت مردي توانگر بوده و همانطور كه از لقبش ركن التجار بر مي ايد روزگار را با تجارت و بازرگاني سپري مي كرده است آدميت در جايي درباره پدرش مي نويسد گاهي عري مي سروده و ديوان اشعار او به دو هزار بيت مي رسد اشعار وطنيه زياد دارد كه بعضي از آن در جريده حبل المتين مطبعه كلكته و روزنامه مظفري بوشهر درج شده است مقالات مفصلي نيز از آن مرحوم در جريده حبل المتين كلكته و مظفري بوشهر و ثريا و حكمت چاپ شده است. در شعبان همين سال 1334 ه.ق ميرزا عبدالله ركن التجار پدر محمد حسين به مرض وبا دچار شده و در اهراز ديده از جهان فروبست .
پس از مرگ پدرش به بوشهر بازگشت و در تجارتخانه اي مشغول به كار شد در اين زمان شر.ع به مطالعه گسترده در متون و كتابهاي مختلف بهزبانهاي سفارسي و عربي نمود ومايه ايدبي فراواني اندوخت. در سال 1338 ه.ق. سفري به عراق كرد و پس از زيارت عتبات مقدسه به بوشهر بازگشت و براي هميشه از اين شهر رخت بر بست و رهسپار شيراز شد و ساكن اين شهر گشت. در شيراز كتابخانه و مركز مطالعه اي بنام آدميت بنيان گذارد و به ادامه تحقيقات خود در متون ادبي پرداخت در خلال اين سالها به فراگيري علوم اسلامي نيز علاقمند شد و نزد اساتيدي چون سيد ابراهيم يزدي ميرزا محمد صادق فسائي ميرزا علي مازندراني رحيم آقا طريقت شيرازي شيخ عبدالكريم سعادت بوشهري و آقا حاج ميرزا محمد علي موحد حكيم شيرازي به فراگيري منطق، فلسفه ، لغت عرب، عرفان و اخلاق مشغول شد. با سقوط خاندان قاجار و به قدرت رسيدن سردار سپه آدميت وارد دنياي سياست شد و از طرفداران سر سخت رضا شاه در منطقه در آمد در سال 1305 براي تحكيم و تبليغ دولت رضا شاه در شيراز اقدام به نشر روزنامه اي هفتگي بنام آدميت نمود. دوره روزنامه آدميت يكي از منابع اصلي درباره روند جريانات سياسي و اجتماعي در سالهاي آغازين حكومت رضا شاه پهلوي در جنوب ايران است. اخبار و حوادث مندرج در اين نشريه در برخي موارد منحصر به فرد مي باشد كه در جاي ديگري نظير آن يافت نمي گردد بي گمان پژوهندگان كه قصد مطالعه و تحليل اوضاع اجتماعي و سياسي جنوب ايران در سالهاي نيمه نخست حكومت رضا شاه را دارند از مراجعه به اين روزنامه بي نياز نيستند. در سالهاي 1310 به بعد روابط سياسي ايران و انگليس بر سر پاره اي مسائل از جمله قضيه نفت و حاكميت ايران بر جزاير ايراني خليج فارس به تيرگي گرائيد. در اين هنگام مطبوعات مقالاتي در افشاي نقش شوم انگلستان در تاريخ معاصر ايران و همچنين چندين رساله و كتاب ضد انگليسي منتشر نمودند افزون بر درج مقالات چندين رساله و كتاب نيز بر ضد سياست انگلستان در ايران منتشر شد. از جمله اين رسالت مي توان از دو كتاب دليران تنگستاني و فارس در جنگ بين الملل نام برد. كتاب دليران تنگستان در آغاز به صورت پاورقي از دوم آبان 1310 در مجله كوشش به مديريت صفوي در 41 شماره منشر شد در همين سال به صورت رساله اي مجزا نيز ه چاپ رسيد . آدميت در اين كتاب با شيوه تخيلي تاريخي مبارزات و مجاهدات دليران تنگستاني و نبردهاي رهبران آنان مانند رئيسعلي دلواري زائر خضرخان تنگستاني شيخ حسين چاهكوتايي و خالد خالو حسين برد خوني را عليه اشغالگران و متجاوزان انگليسي شرح داده و در قالب رومان تاريخي داستان مقاومت مردم بوشهر و نواحي اطراف راعليه استعمار انگليس باز گفته است.
در سال 1312 آدميت كتاب دو جلدي فارسي و جنگ بين الملل را منتشر ساخت اين كتاب در واقع ادامه كتاب اول آدميت و در برگيرنده حوادث نهضت مردم جنوب بر عليه انگلستان مي باشد. اين كتاب نيز مانند دليران تنگستاني به سبك و سياق رومان تاريخي تاليف شده است. سبك نگارش كتاب فارس و جنگ بين المللي بهتر از كتاب پيشين آدميت ات و اصالت تاريخي بيشتري دارد موضوعي كه به كتاب غناي بيشتري بخشيده اسناد و مداركي است كه در پايان جلد دوم آمده است مطالعه اسناد و مدارك فوق مطالب ناگفته تاريخي با ارزشي را روشن مي نمايد كه در ديگر متون تاريخ اين دوره سراغي از آنها نداريم . در سال 1325 آدميت كتاب ادبي اغلاط مشهوره را در تهران به چاپ رساند. به پاس خدمات و تلاش هاي فرهنگي وي محمد حسين ركن زاده آدميت در سال1331 به عضويت پيوسته انجكن ادبي فرهنگستان ايران پذيرفته شد در اين زمان او از وزارت دارايي به كتابخانه مجلس شوراي ملي منتقل شده و مشغول نوشتن فهرست كتب خطي به پاس خدمات و تلاش هايفرهنگي وي محمد حسين زكن زاده آدميت در سال 1331 به عضويت پيوسته انجمن ادبي فرهنگستان ايران پذيرفته شده در اين سزمان او از وزارت دارايي به كتابخانه مجلس شوراي ملي منتقل شده ومشغول نوشتن فهرست كتب خطي اين كتابخانه شد. در مهر ماه 1338 آدميت از خدمات دولتي بازنشسته گشت. پس از بازنشستگي وقت و همت خود را يكسره صرف تاليف و تدوين كتاب عظيم و دايره المعارف گونه دانشمندان و سخنسرايان فارس كرد. اين كتاب بزرگ پنج جلدي در برگيرنده شرح حال و احوال دانشمندان نويسندگان شاعران روزنامه نگاران روحانيون محققان و فلاسفه فارس بزرگ شامل فارس امروزي بوشهر و هرمزگان و بهبهان مي باشد جلد اول اين كتاب در سال 1339 منتشر شد و انتشار مجلدات بعدي آن تا سال 1341 ادامه داشت. كتاب دانشمندان و سخنسرايان فارس در واقع ادامه منطقي شرح حال نويسي و تذكره پردازي كلاسيك ادب فارسي است. شكل و فرم ارائه شده در اين كتاب ادامه روند بيوگرافي نويسي و تحليل و تجزيه داده هاي خام عادي است و خواننده درمواجهه با دوره 5 جلدي خود را با اقيانوسي از اطلاعات و آگاهي هاي بكر و تازه اما آشفته و فاقد انسجام لازم روبرو مي بيند. استاد ايرج افشار يزدي درباره اين كتاب مي نويسد. كتاب بزرگ او در شرح حال سخنوران و اديبان فارس در چهار جلد مردي هميشگي است و يادگاري بسيارارجمند و نمونه اي از علاقمندي يك فارسي دانشمند و ادب دوست از آدميت به جز كتابهاي ياد شده اين آثار نيز بر جاي مانده كه هنوز به چاپ نرسيده اند .