هنديجان (هنديون ، هنديان ، هنديگان) يکي از شهرهاي تاريخي ايران با قدمتي بيش از 3000 سال، در جنوب شرقي استان خوزستان و در 75 کيلومتري جنوب شرقي بندر ماهشهر در غرب شهرستان بهبهان و در شمال بندر ديلم قرار گرفته است. رودخانه‌اي موسوم به هنديجان يا زهره اين شهر را به دو نيمه شمالي و جنوبي تقسيم مي‌کند.
هنديجان بندري است که در 30.15 درجه عرض جغرافيايي و 49.43 درجه طول شرقي شهرستان اهواز قرار دارد و ارتفاع اين شهر از سطح دريا به 5 متر مي‌رسد. آباديهاي هنديجان در قرون اخير بسيار بوده اند ولي به علت بيماري طاعون در سال 1247 هجري قمري شهر هنديجان رو به خرابي نهاد.
زبان اين ديار فارسي با گويش محلي (گويش بندري) است که البته تشابهات بسياري ميان اين گويش و گويش اقوام بختياري وجود دارد.
تاريخچه
آثار بدست آمده در اين منطقه نشان مي‌دهد که در هزاره چهارم پيش از ميلاد انسان متمدن در آن مي زيسته است . تپه‌هاي تاريخي متعدد و نوشته‌هاي جغرافيدانان قرون اوليه اسلامي نظير « ابودلف مهلل خزرجي » در مورد آثار تاريخي " هنديجان " که قديمي ترين سند مکتوب در مورد آثار تاريخي " هنديجان " است شاهد ديگري بر رونق اقتصادي و زندگي اجتماعي سازمان يافته مردم اين ديار در هزاره پيش از ميلاد است . وجود لغات و اصطلاحات تاريخي که ريشه در زبان عيلامي دارد و آيين هاي نمادين حاکي از گذشته‌هاي پربار فرهنگي و غني آن است .
در نزديکي " هنديجان " آثار بندرتاريخي « " مهرويان يا مهروبان " » و شهر تاريخي « " ريواردشير" » قرار داشته است كه "مهرويان" از دوره عيلامي تا قرن چهارم هجري و احتمالا تا مدتها بعد نيز بندرتجاري مهمي بوده است که از طريق آن کالاهاي سرزمين هاي دور و نزديک و حتي کشور چين وارد منطقه مي‌شد و نيز مشاهده شده است که در شهر " ريواردشير" کشتي مي ساختند. رونق و آباداني "هنديجان" عليرغم جابجايي محل شهر به دليل تغيير مسير رودخانه پس از اسلام نيز ادامه يافت و اين منطقه در قرون اوليه اسلامي بزرگاني چون علي بن مهزيار اهوازي را در دامان خود پرورش داده است .
وجه تسميه هنديجان
اين منطقه در گذشته نامهاي مختلفي داشته که از آن جمله مي‌توان به " هنديگان " و " هندوان " اشاره کرد. اين واژه پس از ورود اسلام به " ايران " به " هنديجان " و " هنديان " تغيير شکل يافته است. از ديدگاه واژه شناسي تمام اين کلمات از لفظ « هند » مشتق شده اند. با توجه به ديرينگي اين سرزمين به نظر مي‌رسد لغت " هند " ريشه در زبان سانسکريت دارد که به معناي آب است . اين نظر را وجود رودخانه " هنديجان " که به زهره موسوم و معناي " ايزد آب " هست بيشتر تاييد مي‌کند. بنابراين با توجه به مستندات ديگري که در اين زمينه وجود دارد مي‌توان گفت " هنديجان " به معناي سرزمين " آب " است. هرچند وجود عده‌اي از مردم کشور هند در اين منطقه به دليل ارتباط تجاري از طريق خليج فارس و يا مهاجرت گروهي که در برخي از منابع اشاره مي‌شود غيرقابل انکار است. اما بعيد به نظر مي‌رسد که وجود آنها بر وجه تسميه " هنديجان " تاثيري گذاشته باشد.
جغرافياي تاريخي هنديجان
آثار قديمي تپه‌هاي باستاني پهکن در مدخل شهر هنديجان، تپه‌هاي مارضا در جنوب هنديجان، ويرانه‌هاي بندر قديمي و تاريخي مهروبان در قريه امامزاده عبدالله، تپه باستاني صاحب الزمان، برجي، مردو و شاه ابوالقاسم در روستاي دهملا، همچنين ويرانه‌هاي روستاهاي هنديجان که قدمتي 3000 ساله دارند. آثار سد بند قريه بدراني (لب دريا) و تل گرگ در نزديکي رودخانه و دريا که پلي نيز در آن منطقه بوده است (بر روي رودخانه زهره)، همچنين آثاري از وجود شهر باستاني بين روستاي بزي و کوت مهنا مي‌باشد که مورخان آنرا شهر ديرجان ناميده اند. آثار موجود در امامزاده سيد يبر در روستاي آسياب، آثار موجود بين بندر مهروبان تا تپه کدوک (روستاي باستاني) در جنوب هنديجان، همچنين آثار و پي هاي خانه‌هاي موجود از بندر مهرويان (مهروبان) تا هنديجان که به صورت زنجيروار وجود داشته است.(در بين مردم اين ديار داستاني رايج است که مي‌گويد:"اگر بزغاله‌اي در مهروبان بر روي سقف خانه‌ها حرکت مي‌کرده در هنديجان پايين مي‌آمده است".)
از ديگر آثار مي‌توان اشاره‌اي نمود به ستونهاي آجري که در اطراف هنديجان نشان دهنده حصاري بوده اند به دور شهر، يکي از اين ستونها پايين تر از روستاي چم رحمان در کناره رودخانه مشخص است. اين ستون نيمي از آن در آب است و نيمي تا سال 1369 در خاک بود، که بر اثر ريزش کناره رودخانه مشخص شده است. قطر آن در حدود 5،4 متر است. همچنين به نظر مي‌رسد که حصاري به شکل نيمي در هنديجان جنوبي و نيمي در هنديجان شمالي و بر دو دروازه در دو سمت رودخانه وجود داشته و نيز پلي مابين آن وجود داشته است. همچنين در سال 1369 در کناره رودخانه هنديجان بالاتر از امامزاده عباس علي سکه‌هايي يافت شد که در حال حاضر در ميراث فرهنگي خوزستان وجود دارد. اين سکه‌ها که بر روي آنها نوشته شده است آل بويه، نشان دهنده حکمفرمايي فرزندان آل بويه بر اين نواحي است. البته اينکه حسن (رکن الدوله) بر فارس حکومت مي‌کرده و هنديجان در آن زمان جزو پارس بوده است خود دليل مستحکمي بر حکمفرمايي فرزندان آل بويه بر اين منطقه است. از ديگر آثار باستاني موجود در اين منطقه مي‌توان به سنگهاي نقوش داري اشاره نمود که در بدراني در اعماق آب و کناره‌هاي رودخانه ديده مي‌شود. قبرستانها نيز که براي باستانشناسان از اهميت خاصي برخوردارند به 6 قبرستان مي‌رسند که هر کدام مربوط به دوره‌اي از تاريخ است. در خصوص قبرهاي اين قبرستانها آنچه به چشم مي‌خورد تفکيکي بودن قبرهاست بدين صورت که جاي مردان، زنان و کودکان مشخص است. قديمي ترين قبرستان روبروي مدرسه شوکت (عندليب) بوده است که با پيشرفت رودخانه به طرف شمال نيمي از آن را آب برده و نيمي ديگر احتمالاً تا سالهاي آينده از بين خواهد رفت.
مردم و اشتغال
ازنظر اقتصادي رودخانه " هنديجان " نقش تعيين کننده‌اي در زندگي مردم داشته و اين تاثير گذاري به ميزاني بوده که قلمرو جغرافيايي و منطقه را نيز با نام رودخانه مشخص مي‌کردند . رودخانه " هنديجان " که قسمتي از آن از سرچشمه(رشته كوههاي زاگرس در استان كهگلويه و بويراحمد) تا " خليج فارس" طي مي‌شود و هشتمين رودخانه كشور است که 490 کيلومتر طول دارد. اين آبراه به عنوان يکي از مسيرهاي تجارت خارجي از گذشته‌هاي دور مورد استفاده بوده است و هم اکنون نيز عليرغم کم شدن آب آن در فصول تابستان شناورهاي با ظرفيت بيش از صد تن قادر به رفت و آمد در ان هستند . ضمن آنکه حاشيه رودخانه از دو قسمت شمالي و جنوب تا نزديکي دريا قابل کشت است و با استفاده از آب اين رودخانه انواع محصولات کشاورزي از جمله گندم، جو، دانه‌هاي روغني، حبوبات و انواع صيفي جات کشت مي‌شود.
بخشي از اين محصولات به علاوه صنايع دستي که اکثرا از برگ درخت خرما تهيه مي‌شود در گذشته به کشورهاي " خليج فارس " صادر مي‌گرديد . صنعت شيلات از کهن ترين صنايع در هنديجان بوده و مي‌باشد که قدمت آن به سالها پيش مي‌رسد . منطقه بحرکان که جنوب هنديجان قرار دارد نيز از مناطق مهم گردشگري و صيد ميگوي صورتي و انواع ديگر ميگوهاي مرغوب منطقه خليج فارس به شمار مي‌رود که در حوزه صيادي هنديجان واقع است . سالن عمل آوري و کارگاه انجماد و بسته بندي ميگوي صادراتي و قايق هاي مجهز صيادان در اين منطقه بيش از نيم قرن است که به صيد و عمل آوري و بسته بندي و صادرات ميگو اشتغال دارند و تعداد زيادي از اهالي در اين راستا به کار مشغولند. ماهي هاي خوراکي و ميگو در صيد گاه‌هاي هنديجان به صورت فراوان صيد مي‌شوند که از مهم ترين آنها مي‌توان به ماهي قباد ، راشگو ، حلواي سفيد ( زبيدي )، شوريده، حلوا سياه، شهري، شانک، هاوور، کوشک، سرخو، ميش ماهي، هامور، سنگسر، سبيتي و دختر ناخدا اشاره کرد .
نفت
هنديجان تحت عمليات حفاري جهت کشف نفت قرار گرفت و سال 1967 ميلادي وجود نفت در اين منطقه ثابت شد . مقدار توليد نفت خام در سال 1973 از پنج حلقه چاه ، هشت ميليون و 335 هزار بشکه در 1974 از هشت حلقه چاه به طور متوسط روزانه 22 هزار بشکه و در سال 1975 از پنج حلقه چاه به طور متوسط روزانه چهارده هزار بشکه و از ابتدا تا پايان سال مذکور چهل و دو ميليون بشکه نفت خام با درجه سبکي 28 استخراج شده است . در سال 1965 ميلادي در رگ سفيد که از روستاهاي هنديجان است دو حلقه چاه توسعه‌اي حفر شد و در سال 1966 توليد نفت خام آن 1/4 ميليون بشکه بوده در سال 1367 شمسي بر حسب بشکه 7/9 ميليون و در سال1968 نفت توليدي 10/7 ميليون بشکه و در سال 1969 مقدار توليدي نفت از سه حلقه چاه 8/5 ميليون بشکه و در سال 1970 به چهارده ميليون بشکه رسيده است.سال 1971 از دو حلقه چاه 13/2 ميليون بشکه و در سال 1972 از نه حلقه چاه بيست و يک ميليون بشکه و در سال 1973 از چهارده حلقه 72 ميليون و 352 هزار بشکه در سال 1974 و در سال 1975 از چهارده حلقه چاه به طور متوسط روزانه 214 هزار بشکه ، در سال 1976 از 21 حلقه چاه به طور متوسط روزانه 222 هزار بشکه و از ابتدا تا پايان سال 1976 نفت خام استخراج شده 414 ميليون بشکه با درجه سبکي 29 بوده است . در خليج بحرکان هنديجان در چند سالهاي اخير با حفر چاه‌هاي زير دريايي نفت فراواني کشف شده است که با ساختن اسکله‌هاي متعدد و تأسيسات لازم کشتي هاي نفت کش به آساني پهلو مي‌گيرند و بارگيري مي‌کنند و نفت آنها را به خارج صادر مي‌کنند و گويا اين نفت از قابليت بسيار خوبي برخودار مي‌باشد .