کرج يکي از شهرهاي بزرگ ايران است که در غرب استان تهران واقع شده‌است. جمعيت اين شهر برپايه سرشماري سال 1385 خورشيدي برابر با 1,377,450 نفر بوده‌است که از اين جهت پس از شهرهاي تهران، مشهد، اصفهان و تبريز به‌عنوان پنجمين شهر پرجمعيت ايران به‌شمار مي‌رود.کرج پس از تهران بزرگ‌ترين شهر مهاجرپذير ايران است و با توجه به جوان‌بودن آن نسبت به ساير شهرهاي بزرگ ايران، هم‌اکنون به‌عنوان يکي از کلان‌شهرهاي جديد کشور محسوب مي‌گردد.
موقعيت و تقسيمات کشوري
کرج با 162 کيلومتر مربع وسعت در 35 کيلومتري غرب تهران و در دامنه جنوبي رشته کوههاي البرز قرار گرفته‌است. اين شهرستان از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان شهريار و استان مرکزي، از غرب به شهرستان ساوجبلاغ و قزوين و از شرق به تهران و شميرانات محدود است. جلگه پهناور کرج با ارتفاع متوسط 1320 متر از سطح دريا در مسير راه ارتباطي وسايط نقليه حامل کالاهاي وارداتي و صادراتي از مرز ترکيه و آذربايجان و به مقصد تهران و بالعکس است. کوههاي رفيع و پر ابهت البرز استان مازندران و کرج را از هم جدا کرده‌است. دهستان کرج در ميان دره‌هاي پرپيچ‌وخم البرز و در اطراف جاده چالوس قرار دارند. از تونل کندوان تا روستاي مراد تپه در غرب اشتهارد، حوزه فرمانداري کرج را تشکيل مي‌دهد. حوزه فرمانداري کرج در سال 1337 براي جمعيتي در حدود 35 هزار نفر و با وسعتي در حدود 5830 کيلومتر مربع بنياد شد. اين شهرستان تا سال 1368 داراي چند بخش شامل: مرکزي، شهريار، رباط کريم و طالقان و اشتهارد بود، ولي پس از تبديل بخش‌هاي شهريار و رباط کريم و ساوجبلاغ به شهرستان چهار بخش از آن جدا گرديد و هم‌اکنون شامل دو بخش مرکزي و اشتهارد و هفت دهستان است. بخش مرکزي با 6 دهستان به نام‌هاي: نسا، آسارا، آدران، کمال آباد، گرمدره از تونل کندوان تا (ماهدشت) يا مرد آباد يا همان شاهدشت قديم را شامل مي‌شود. بخش اشتهارد که از احمدآباد تا مرادتپه ادامه دارد، تنها يک دهستان به نام پلنگ آباد (رحمانيه) دارد.
پيشينه تاريخي
کرج که هم اکنون بخش قابل توجهي از فشار جمعيت و کم آبي تهران را تحمل مي‌کند، از دوران پيش از تاريخ و باستان نيز سرزميني پرجاذبه و مرکز آب و آباداني بوده‌است. استعدادهاي طبيعي و منابع آبي فراوان سلسله جبال البرز، همچنين خاک حاصلخيز دامنه‌هاي البرز و دشت منتهي به آن براي اجتماعات بشري مناسب بوده‌است و دليل آن آثار باستاني ارزشمندي است که در گوشه و کنار اين جلگه وسيع و در حاشيه راههاي ارتباطي کهن قابل مشاهده‌است. تپه‌هاي آق تپه، مراد تپه و تپه مردآباد، قلعه‌هاي تاريخي تنگ گسيل و شهرستانک و آثار دوران اسلامي همچون برج ميدانک مغولي، پل و کاروانسراي صفوي کرج، کاخهاي قاجاري و کاخهاي رضا شاهي و محمدرضا شاهي حکايت از استمرار استقرارهاي پي در پي در اين منطقه دارد.
اطلاعات موجود حاکي است که کرج مدتي جزء مازندران و زماني قسمتي از ري بوده‌است و گاهي از روستاهاي طالقان يا شهرستانک محسوب مي‌شده‌است. تا پيش از حمله مغول رفت و آمد کاروانها بيشتر از راهي بوده که از طريق سگزآباد و شهريار به ري مي‌رفته. از اين دوره به بعد راه قزوين – کرج – ري به قبلي ترجيح داده شده‌است ولي اهميت کرج در دوره صفوي به دليل قرار گرفتن بر سر راه قزوين به تهران و تبريز بيشتر شده و کاروانسراها، پلها و قلعه‌هاي ايجاد شده در حاشيه اين جاده به آن هويت بخشيده است.
از مورخين معتبري که از کرج ياد کرده، مقدسي است. وي در سده چهارم هجري قمري از کرج به عنوان يکي از روستاهاي ري نام برده‌است.در آغاز سده هفتم هجري قمري ياقوت حموي نيز کرج را تابع ري دانسته است.
حمدالله مستوفي در سده هشتم هجري قمري کن و کرج را از ولايات تابع طالقان برشمرده و در ذکر رودخانه‌هاي عراق عجم از کوهرود نام مي‌برد که ويژگي‌هاي آن به طور دقيق قابل تطبيق بر روي رودخانه کرج است.
در سده‌هاي ميانه اسلام و پس از آن به ويژه در عهد آخرين پادشاهان صفوي که تهران مقر حکومتي دربار مي‌شود، مسير قزوين – کرج – تهران مورد توجه قرار مي‌گيرد و به احتمال فراوان کاروانسراي صفوي کرج قابل انتساب به همين دوره است. باشکوهترين دوره تاريخي، دوره قاجاريه به ويژه عصر فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه بوده‌است. در اين دوره کرج به علت همجواري با پايتخت و قرار گرفتن بر سر راه ارتباطي سلطانيه و تبريز مورد توجه سليمان ميرزا نيز بوده‌است. مجموعه سليمانيه کرج به اين مقطع زماني تعلق دارد. در همين دوران سپاهيان زيادي از منطقه عبور کرده و يادداشتهايي از خود بر جاي نهاده‌اند که براي دسترسي به اطلاعات جامع تر مي‌توان به سفرنامه‌ها مراجعه کرد.
کرج از کلمه کراج به معني بانگ و فرياد است. زيرا در تپه آتشگاه و کوههاي کلاک و قلعه دختر شهرستانک و بز قلعه اشتهارد در ايام تابستان براي خبر رساندن و ديده باني آتش افروزي مي‌شد و در موقع جنگ بدينوسيله از هجوم دشمنان با خبر مي‌شدند، در آن روزگار ممکن است، نام کرج، کراج بوده است.
در فرهنگ نفيسي کرج به معني گوي، گريبان، چاک و شکاف آمده و آنرودخانه ايست که در کوههاي شمال غربي ري جاري مي‌شد و بلوک شهريار و ساوجبلاغ را مشروب مي سازد و نام دهي است در کنار اين رودخانه که پادشاهان قاجار در آنجا بناها و قصرهاي عاليه برپا نموده اند. همچنين در کتب مختلف آمده، لفظ کرج از کلمه کرژ به معني کوهپايه است.
مراحل گسترش تاريخي شهرستان
کرج با قدمتي ديرينه و جمعيتي انبوه و پيشينه‌اي تاريخي تا رسيدن به کلانشهر کنوني راه پر پيچ و خمي را پيموده‌است. کرج در محدوده خيابان‌هاي کشاورز و مصباح، روستايي تابع بخش ساوجبلاغ از توابع حوزه 19 تهران بود و در اين دوره مراکز اداري و تجاري آن گاهي تهران، برغان، کردان و هشتگرد بوده‌است. سپس شهر کرج تابع شهرستان تهران شد و نمايندگي‌هاي ادارات مرکزي به رتق و فتق امور آن مي‌پرداختند. اين شهرستان با جهشي سريع از دوره روستايي و شهري گذشت و منطقه بسيار وسيعي را در بر گرفت. اشتهارد، شهريار، طالقان، ساوجبلاغ، کوهپايه و بخش حومه تابع استان تهران، همه قلمرو کرج به حساب مي‌آمد. پس از انقلاب اسلامي، با گسترش سريع و افزايش جمعيت و پيدايش قطب‌هاي جاذبه‌اي، کرج به چندين شهرستان و منطقه تقسيم شد؛ که اينک هر کدام از بخش‌هاي پيشين به يک شهرستان و بسياري از روستاهاي اقماري آن خود به شهر و شهرک‌هايي تبديل شده‌اند.
محدوده‌اي که امروز کرج بزرگ (شهر کرج) ناميده مي‌شود، در گذشته شامل روستاهايي تابع حوزه کن، شهرستان شميران، ساوجبلاغ و شهريار بوده است؛ و کلاک، سرجو، حصار، وسيه، باغ پير، بيلقان، حسين‌آباد بيلقان، علي‌آباد پرگيرک، تپه مرادآباد، بيدستان، صحراي ويان، جوادآباد، نهر رستم، دره دروا، حسن‌آباد، حاجي‌آباد، صوفي‌آباد، ورگرد، دلمبر، حيدرآباد، ميان‌جاده، شنبه‌دژ، نوزمين، سياه کلان، کسين، کارخانه قند، حسين‌آباد مهرشهر، جو مردآباد، سرحد آباد، آسيا برجي، سرآسياب، ده کرج، حسين‌آباد راه‌آهن، شهر صنعتي، اطراف امامزاده طاهر و امامزاده حسن، باغ فلاحت و مناطق ديگري که درسال‌هاي اخير در محدوده شهر کرج قرار گرفته، را در بر مي‌گرفته‌است.
پس از سرشماري سال 75 و دوره جديد رياست جمهوري و مجلس شوراي اسلامي و ضرورت‌هاي عديده، به نظر مي‌رسد که کرج تا رسيدن به مرحله استاني مهم فاصله‌اي نداشته باشد.
برپايه بررسي‌هاي سال 1387 خورشيدي کلانشهر کرج در آن سال داراي 680 هکتار بافت فرسوده شهري بوده‌است.
دانشگاه‌ها و مراکز مستقر در شهر کرج
پرديس کشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران
مرکز آموزشي شهيد سلطاني کرج
دانشگاه هنر
دانشگاه تربيت معلم
دانشگاه آزاد کرج
دانشگاه جامع علمي - کابردي
دانشگاه پيام نور
دانشکده علوم پزشکي
آموزشکده عالي سما واحد کرج
آموزشکده عالي محيط زيست کرج
مکانهاي تاريخي، فرهنگي
در حوزه فرمانداري کرج بيش از 100 اثر با ارزش فرهنگي – تاريخي و هنري شناسايي شده و در گزارش بررسي و شناسايي اين منطقه درج گرديده که در اين مقاله به شرحي کوتاه درباره دهستان پرداخته مي‌شود.
آثار فرهنگي- تاريخي دهستانهاي نسا، آسارا و آدران
دهستانهاي نسا، آسارا و آدران در منطقه‌اي کوهستاني قرار داشته و آباديهاي آنها در دره‌هاي پرشيب و يا بر حاشيه مرتفع کوه‌ها ايجاد شده‌است.ولي آبادي آدران نسبت به نسا و آسارا وسيع تر و بيشتر است و زمينهاي کشاورزي و باغات ميوه فراوان ترند به همين دليل از ديرباز در اين منطقه کشاورزي رونق بيشتري داشته و در نتيجه سکونت در روستاها مداوم و دايمي است.
آثار فرهنگي – تاريخي دهستانهاي کمال آباد، گرمدره، محمدآباد و شهر کرج
در اين محدوده از حوزه فرمانداري کرج آثار ارزشمند و چشمگيري وجود دارد که شماري از آنها توسط کارشناسان ميراث فرهنگي استان تهران و کرج معرفي شده و تعدادي نيز در حال مرمت و استحکام بخشي هستند. در اين ميان دو گرمابه قديمي واقع در روستاهاي هلجرد و بيلقان در عين سلامت و اهميت، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
حمل و نقل وشبکه ارتباطي
کلان شهر کرج از ديرباز، پل ارتباطي و گلوگاه بسيار مهمي در حد فاصل تهران- قزوين و شهرهاي استان مازندران بوده‌است. همچنين در طي سه دهه گذشته با ايجاد شبکه راههاي جديد و احداث آزادراه‌هاي منشعب و عبوري از آن بر اهميت اين شهر در مسير ارتباطي تهران به کشورهاي اروپايي افزوده شده‌است. مهم‌ترين راههاي ارتباطي کرج عبارت‌اند از:
آزادراه تهران- کرج- قزوين به طول 159 کيلومتر
راه آسفالته کرج- هشتگرد به طول 38 کيلومتر
راه آسفالته کرج- چالوس به طول 161 کيلومتر
راه آسفالته کرج- شهريار به طول 18 کيلومتر
راه آسفالته کرج- بوئين زهرا به طول 98 کيلومتر
راه آسفالته کرج- رباط کريم به طول 40 کيلومتر
راه آسفالته کرج- گاجره – ديزين- شمشک به طول 82، 88 و 103 کيلومتر
همچنين در سال 1380 انواع راههاي موجود در شهرستان کرج (آسفالت، اصلي، فرعي، شني) بالغ بر 636 کيلومتر بوده‌است. پايانه‌هاي مسافربري کرج نقش عمده‌اي را در زمينه ترابري و جابجايي بار و مسافر از مقصد کرج به سوي نقاط مختلف ايران بر عهده دارند. همچنين در سال 1377 فعاليت روزانه قطار سريع‌السير کرج- تهران (مترو-خط 5) مورد بهره‌برداري قرار گرفت و از ايستگاه مرکزي کرج تا ايستگاه صادقيه (آرياشهر) تهران مي‌توان استفاده نمود و ادامه مسير در جنوب تهران به ايستگاه شهر ري و بهشت زهرا و شمال تهران به ايستگاه ميرداماد منتهي مي‌گردد. در حال حاضر مترو در مسير کرج- مهرشهر به طول 11 کيلومتر مورد بهره برداري قرار گرفته‌است. ايستگاه راه آهن شهر کرج که در قسمت جنوب آزادراه تهران-کرج قرار دارد يکي ديگر از شبکه‌هاي انتقال مسافر و بار مي‌باشد که فاصله آن از تهران به کرج 41 کيلومتر و از ايستگاه کرج تا قزوين 103 کيلومتر است.
مکانهاي مهم و مشهور
فرودگاه پيام
کاروانسراي شاه عباسي
کاخ شمس(مرواريد)
کاخ سليمانيه
مرکز تحقيقات کشاورزي و پزشکي هسته‌اي کرج
مرکز آموزشي شهيد سلطاني کرج (دفتر سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان)
مرکز تربيت مربي سازمان آموزش فني و حرفه‌اي کشور
مرکز تحقيقات و اصلاح بذر
شرکت مديريت توليد برق شهيد منتظرقائم( نيروگاه شهيد منتظرقائم - يا نيروگاه شهريار)