اِشتِهارد يکي از شهرهاي استان تهران در ايران است. اين شهر در بخش اشتهارد شهرستان کرج قرار دارد.
اشتهارد شهري است خشک و کويري در 100 کيلومتري تهران و 63 کيلومتري کرج. اين شهر علاوه بر شهر قديمي اشتهارد داراي يک مجموعه بزرگ صنعتي با نام شهر صنعتي اشتهارد نيز مي‌باشد.
مردم بومي اشتهارد به گويشي از زبان تاتي با لهجه خاص اشتهاردي که بازمانده زبان قديم منطقه ماد يا زبان آذري مي‌باشد سخن مي‌گويند.
نام
به نظر برخي نام اشتهارد از دو بخش «اشته» و «ارد» تشکيل شده‌است. در زبان مردم اشتهارد، «اشت» (Eshta) به معناي ايستادن مي‌باشد و در نام اشتهارد به معني ايستگاه يا سکونتگاه است و «ارد» همان ارت (arta) در زبان پهلوي به معناي مقدس مي‌باشد (همانطور که در نام اردبيل به معناي شهر مقدس آمده‌است) بنابراين ترکيب دو واژه «اشت» و «ارد» مي‌شود سکونتگاه مقدس.
نظر ديگري بر اين است که اشتهارد در اصل «اشته ده» يعني ده شما که به مرور زمان و ابدال حروف، اشتهارد ناميده مي‌شود.
همچنين گفته مي‌شود که نام اشتهارد در اصل «اشترده» بوده که صورتي است از واژه «استرده» و «سترده» به معني صاف و هموار و بي درخت.
مردم اشتهارد بيشتر نام شهرشان را «اشتارد» تلفظ مي‌کنند که معني آن براي عموم مردم نا شناخته مي‌باشد.
موقعيت
اشتهارد از توابع شهرستان کرج و جزء استان تهران در /22 و 50 طول شرقي و /43 و 35 عرض شمالي قرار دارد. با شهر تهران 100 کيلومتر و با شهر کرج 63 کيلومتر فاصله دارد. اين شهر در يک منطقه نسبتاً کويري با آب و هواي نيمه خشک واقع شده‌است. مساحت آن متجاوز از 800کيلومتر مربع و در مسير جاده تهران به استان‌هاي غربي ايران واقع است. مطابق آخرين سرشماري، جمعيت آن 25000 نفر است. از طرف شمال به ارتفاعات «حلقه‌دره» و محدوده شهرستان نظرآباد و از طرف جنوب به ارتفاعات «قزل‌باش» و محدوده شهر ملارد و از طرف شرق به رودخانه شور و محدوده شهر کرج و از طرف غرب به محدوده شهر بوئين زهرا محدود مي‌شود.
در سال 1331 در اشتهارد شهرداري تأسيس شده ولي تا پيروزي انقلاب اسلامي در آن پيشرفت چنداني بوجود نيامد. پس از انقلاب اسلامي شهر به سرعت روبه پيشرفت گذاشته و اخيراً با احداث بزرگترين شهرک صنعتي کشور در اين منطقه که ظرفيت آن حدود دو هزار واحد صنعتي کوچک و بزرگ مي‌باشد سرعت رشد شهر افزايش يافته و به منطقه‌اي مهاجر پذير تبديل گرديده که جمعيت زيادي از مناطق مختلف در آن سکونت يافته‌اند.
سوابق تاريخي
با توجه به اشياء عتيقه‌اي که از زير خاکهاي «ديده بان» با خط کوفي و غيره به دست آمده، به نظر مي‌رسد که قصبه اشتهارد حداقل در قرن‌هاي دوم و سوم وجود داشته‌است.
بعضي از مردم اشتهارد عقيده دارند که در گذشته اين سرزمين تبعيدگاه بوده‌است.
آثار تاريخي
اشتهارد داراي چندين اثر تاريخي ارزشمند است که تعدادي از آنها در سازمان ميراث فرهنگي به ثبت رسيده‌است که چند نمونه از آن به شرح ذيل مي‌باشند:
«ديزبون» که در اصل «ديده‌بان» مي‌باشد قلعه‌اي بسيار قديمي و بلند بوده‌است. در اوايل سال 1344 هياشي کاکي زاکي مدير کل فني ژاپوني در مرکز تعليماتي حرفه‌اي کرج از شهر اشتهارد ديدن کرد. وقتي در محل ديده‌بان حاضر شد با توجه به آثاري که در آنجا از نظر علمي و خاک شناسي مشاهده و يافته قدمت محل فوق را به 1000 سال قبل تخمين زده‌است.
امامزاده‌ام کبري و ام صغري: در ضلع شمالي ميدان امام خميني اشتهارد بناي بارگاهي محکم و مجلل قراردارد که به امامزاده‌ام کبري و ام صغري معروف است. مردم محلي و مسئولين اداره اوقاف آنها را دو بانو از منسوبين امام موسي کاظم مي‌دانند. بناي امامزاده تشکيل شده‌است از يک ايوان ورودي رو به شمال، يک تالار مستطيل شکل به عنوان نمازخانه و محل دعا و اطاقي مربع شکل که ضريح امامزادگان در آن قرار دارد. ساختمان بنا با آجر و کاشي تزئين شده و گنبد مدور آن کاملاً کاشيکاري است. از آنچه از کاشيهاي گنبد باقي مانده‌است نشان مي‌دهد که در کمرگاه گنبد دور تا دور، سه رديف کتيبه شده‌است که در رديف اول به خط کوفي نوشته شده «يا رسول‌الله» و در رديف دوم در ميان لوزي شکل به خط ثلث نوشته شده «الله محمد علي» و در رديف سوم به خط کوفي به طرز بسيار جالب و ظريف نوشته شده «الله محمد». در خصوص زمان اوليه ساخت بارگاه تاريخ دقيقي در دست نيست ولي سنگ نوشته موجود حکايت از آن دارد که در سال 1089 هجري قمري شخصي به نام «ميرزا حسابي» باني تعميرات اساسي ساختمان بوده‌است. بر ديوار جنوبي تالار سنگ قبري نصب شده که تاريخ چهادهم ذي‌الحجه 991 بر آن حک شده‌است. وجود اين سنگ قبر در ديوار قدمت بنا را حداقل تا آن دوره به عقب مي‌برد. دکتر بيات نيز در کتاب خود آن را مربوط به دوره صفوي مي‌داند. بناي امامزادگان با شماره 753 در سازمان ميراث فرهنگي به ثبت رسيده‌است. گلزار شهداي انقلاب اسلامي و جنگ تحميلي در اين مکان قرار دارد. در سالهاي اخير توسط اداره اوقاف و سازمان ميراث فرهنگي تعميرات اساسي در ساختمان امامزادگان صورت گرفته‌است و در زمينه زيباسازي محوطه آن نيز شهرداري اشتهارد با همکاري بنياد شهيد کرج اقداماتي انجام داده‌است و نيز آقاي ايرج اشتهاردي نيکوکار مقيم اسپانيا باني ساخت ديوار جنوبي آن به شکل سنتي هستند که در حال حاضر توسط شهرداري اشتهارد در دست ساخت مي‌باشد.
حسينيه صياديه: ضلع غربي بارگاه‌ام کبري و ام صغري متصل به بناي باشکوهي بنام حسينيه صياديه‌است. ورودي حسينيه بر خلاف ورودي امامزاده‌ام کبري و ام صغري رو به جنوب است و داراي سر دري آجري و دري چوبي است. براي ورود به حسينيه بايد از يک هشتي گذشت و به حياط آن راه يافت. اطراف حياط حسينيه غرفه‌هايي در دو طبقه براي استقرار مردم ساخته شده که بين فاميل‌هاي مختلف محل تقسيم شده و هر يک از ايشان در ايام عزاداري در آن مستقر مي‌شوند. صحن حسينيه نيز محل تجمع هيأت‌هاي سينه‌زني و عزاداري است. مصالح ساختماني بکار رفته در قسمتهاي قوسي حسينيه از آجر و گچ است. در زلزله سال 1341 شبستان اصلي آن آسيب ديده و بعد از آن طي دو مرحله بازسازي گرديده‌است. بناي حسينيه مربوط به اواخر دوره صفويه يا اوايل دوره قاجاريه مي‌باشد.
امامزاده سليمان: در فاصله شش کيلومتري شرق اشتهارد در زمينهاي کوشک‌آباد (گوشآوا) بناي آرامگاهي مجلل برپاست که به امامزاده سليمان معروف است. امامزاده سليمان تشکيل شده از يک حياط بزرگ که بناي آرامگاه در ميان آن قرار دارد. در ضلع غربي حياط آب قناتي جريان داشته که محل شستشو و وضو گرفتن زوار امامزاده بوده‌است که در حال حاضر به دليل خشک شدن قنات وجود ندارد. ساختمان و بناي امامزاده مشتمل بر يک ايوان که رو به شمال باز مي‌شود و قسمت ورودي به امامزاده‌است و تالاري مستطيل شکل و ستون‌دار که محل اداي نماز و دعاست و اطاقي مربع شکل کوچک که ضريح فلزي امامزاده در ميان آن واقع شده و زيارتگاه اصلي است. سقف اطاق اخير گنبدي و سقف تالار مستطيل شکل به صورت ضربي پوشيده شده‌است. تاريخ بناي اوليه آن مشخص نيست اما در سال 1341 خان نايب تعميرات اساسي در ساختمان آن انجام داده و در سالهاي اخير نيز عده‌اي از نيکوکاران و اداره موقوفات و سازمان ميراث فرهنگي اقداماتي در تعمير ساختمان آن انجام داده‌اند و شهرداري اشتهارد نيز تعميرات اساسي در زمينه محوطه بناي امامزاده و همچنين احداث سرويس بهداشتي و غيره انجام داده‌است. اخيراً پيکر پنج شهيد گمنام در صحن امامزاده دفن شده‌است.
محلات شهر اشتهارد
شهر اشتهارد داراي هفت محله قديمي به نامهاي پايين محله (جير محله)، محله صياديه، محله قاضيان، چال محله (چله محله)، فارچي آباد (پارچي آوا)، خيابان بزرگ (پيله خياوون)، خيابان کوچک (خوردک خياوون) و همچنين از محلات کوچکتر مي‌توان از ام اصغر، رضه، چول و پشت قلعه را نام برد.
بعد از انقلاب شهرک‌هايي بنام‌هاي شهرک وحدت، شهرک طالقاني و شهرک الغدير در اشتهارد احداث شده‌است. هر کدام از اين محلات داراي مسجد، حمام و گورستان اختصاصي مي‌باشند و سه محله داراي يک تکيه براي عزاداري امام حسين مي‌باشد که يکي از آنها ساختار قديمي دارد و احتمالاً از دوره صفويه‌است.
مناطق و دهستانهاي اطراف اشتهارد
در اطراف اشتهارد مناطق و دهستانهايي بنام‌هاي مرادتپه(داراي 2 تپه باستاني به نامهاي پيله تپه و خورديکه تپه)، صحت آباد، جعفرآباد، قزل حصار، رحمانيه، مهدي آباد، فرد آباد، مختارآباد، عبدالله آباد، کوشک آوا، مروت آوا، اوپشته، گنگ، جارو، نکوجار، قرقرک (محل دفن فريدون فروغي) و بوجعفر و... مجموعاً به تعداد 22 روستا وجود دارد.
زبان مردم اشتهارد
گويش مردم اشتهارد زبان محلي است که شبيه مجموعه زبانهاي محلي معروف به تاتي است که از زبانهاي ايراني است. مشابه اين گويش در مناطق مختلفي از کشور از جمله آذربايجان، تالش، يزد، تاکستان، بويين زهرا و حتي بعضي از کشورهاي ديگر وجود دارد.
قدمت کلمات و نشانه‌هاي زبان اشتهارد را مي‌توان در مکاتب گويش اشتهاردي داراي دستور زبان بسيار مشخص و محکمي دانست. چرا که فقط با شنيدن مي‌توان با نوع جنسيت دختر يا پسر و مرد يا زن آن پي برد. همچنين اشياء و اجسام نيز مذکر و مونث در نظر گرفته مي‌شود و صفت قبل از موصوف مي‌آيد. با بررسي و تأمل در کتاب تاريخ طبري و يا متون قديمي ديگر مثل اوستا مي‌توان کلمات بسياري را يافت که آن کلمات در حال حاضر بدون کوچکترين تغيير در آواشناسي بطور معمول بين مردم اشتهارد محاوره مي‌شود.
جلال آل احمد در مورد زبان مردم اشتهارد در کتاب تات نشينان بلوک زهرا مطالبي را بيان کرده‌است.
پيشينه و شخصيتهاي علمي و مذهبي شهر اشتهارد
اشتهارد از قديم به دارالمؤمنين معروف بوده‌است وجود شخصيتهاي مذهبي همچون ملا ابوالحسن اعلمي صاحب رساله «رياض الاحکام» و ملا علي احمد مجتهد در دهه‌هاي گذشته و همچنين حجت الاسلام و مسلمين سيد عبدالله برهاني و حاج شيخ يحيي تقوي در دهه‌هاي اخير در رشد باورهاي ديني و مذهبي مردم مؤثر بوده‌است چنانچه در دوران جنگ ايران و عراق با داشتن جمعيتي حدود پنج هزار نفر بيش از 120 شهيد و 12 آزاده و صدها جانباز نثار اسلام و انقلاب نموده که به نسبت جمعيت شهر در شمار شهرهاي تراز اول کشور در اين زمينه قرار گرفته‌است. علمايي چون ميرزا حبيب‌الله اشتهاردي از اساتيد حوزه نجف و سامرا و حاج غلامرضا سلطاني نماينده شهيد مردم شهر کرج و اشتهارد در مجلس شوراي اسلامي و اولين امام جمعه اشتهارد را داشته‌است. و از علماي معاصر مجتهد و امام جماعت حرم حضرت معصومه آيت‌الله مرحوم شيخ علي پناه اصلاني اشتهاردي، حجت الاسلام مرحوم محمد محمدي اشتهاردي محقق و نويسنده 200 جلد کتاب، حاج شيخ حسين گنجي خطيب که صدا و سيما بارها در مناسبتهاي مختلف از سخنرانيهاي ايشان استفاده کرده‌است، ولي الله خلج که از شاعران معاصر فارسبي وتاتي زبان است که اخيرا در همين شهر مجالس شعر وموسيقي برگذار کرده‌است را مي‌توان اشاره کرد.
اشتهارد در لغت‌نامه دهخدا
دهخدا در لغت‌نامه خود در صفحه 264 در جلد اول مي‌نويسد: اشتهارد قصبه بزرگي است از بخش کرج شهرستان تهران، 78000 گزي باختر کرج، سر راه کرج به بوئين زهرا، جلگه معتدل، سکنه 6267، شيعه فارس و زبان مخصوص که ريشه آن فارسي است. آب آن از 21 رشته قنات که يکي شيرين و بقيه لب شور است. محصول عمده غلات (گندم و جو) بنشن (خواربار از قبيل نخود، لوبيا، ماش و عدس) چغندرقند، پنبه و جاليز. شغل مردم آن زراعت و کسب صنايع دستي کرباس و پارچه نخ بافي. داراي دبستان شش کلاسه و پاسگاه ژاندارمري و محضر رسمي مي‌باشد. بناي امامزاده و مسجد و تکيه آن قديمي است. کارخانه تصفيه پنبه و آسياب موتوري دارد.